Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

«Забярэм карову!..»

Засталося ж у мяне толькі закапанае пры лазні. Тут мне як хто падказаў — схітрыла: вуголле ўбок, убок, ямку выкапала — і бочачку з ячменем паставіла, закідала зямлёй, а зверху — вуголлем прысыпала. Уначы рабіла. Дык і бочачка прыгадзілася: вады нагрэю і вас там, у бочачцы тэй, купаю. Ні вошай у маіх дзяцей, ні каросты... А ўсё астаняе было забрата — удзень сховамі займалася, і людзі бачылі. Салдатам дала два мяхі бульбы, дык тэя мне ямку вымахалі на той свет, глыбокую. Бульбы насыпала як не да верху, заканала. Ад чужакоў хавала, а спажылі свае. Нясу суседцы малако. Яна мне за гэта — маёй жа бульбы вядзерца. Во як. Я хіба сваёй бульбы не пазнаю? Мая бульба — лазоўка — адна ў адну была, хоць і драбнаватая, затое не карослівая, чыстая. А ў яе — шамятуха, падобная на скараспелку, але дужа свяржывая. I доўга не ляжала, мяккай рабілася, шайморамі пахла.

— Лазоўку помню... Калі спячы на цяпельцы, у прысаку, дык дужа смачная, духмяная.

— Лазоўка — харошая бульба, красна-жоўтая. Да вясны ў ямцы ляжыць — ніводнай не спорціцца. Ды я не зберагла — за вайну ўся звялася. Мы ж — такея: нічога не прыхавалі, хоць столькі ўсяго ляжала. Ад разбітых машын людзі чаго толькі не цягалі. Гэта ж, Лаўрэн недзе бочку дзёгцю прыхаваў. I сказаў пра свой схоў, калі Граська са шпіталю вярнуўся. Паехалі ажно ў Краснаполле прадаваць дзёгаць. Там хаты не спаленыя, немцы міма прайшлі. Казаў бацька, што людзі збегліся глядзець нямецкую каску, якой яны разлівалі дзёгаць. Во як.

— Краснаполле ў баку ад варшаўкі... Дык што, людзі там багацейшыя?

— У кожным падворку парасятніцы па тры-чатыры ляжалі на сонейку... Лаўрэн з бацькам глядзяць і не вераць, бо ў нас тут не засталося ні кала ні двара — шаша побач, галоўная дарога на Маскву. Немцы пры наступленні пёрлі па ёй і ўцякалі ёю ж. Абгалілі нас да ніткі. Во як жыць навідавоку!

— Цывілізацыя...

— Ага, дык за тэй дзёгаць прадаўцы й цукру купілі, і круп грачнёвых, і мукі прывезлі — клуначак аднаму дастаўся і другому столькі ж. Выручку пароўну падзялілі. А галоўнае — бульбы расстараўся бацька, лазоўкі. Во, зноў я ўзбілася на добрае семя, адсеяліся. А ўсё так атрымалася, што ў нас кабылка была, хоць параненая, але троху чапала — дацягнулася да Краснаполля з бочкай дзёгцю.

— Лаўрэн усё ж такі паважаў бацьку, знаўся з ім.

— Грыжа ў чалавека была — недзе праз меру ўзяў цяжкое. Дык у нас ставала пустапасмешнікаў: убачаць, што «кілун» ідзе ў хату, тут жа галень пад парог — шусь, чакаюць. 1 варта яму галень перасігнуць, то нібы ад хцівы гэтае кіла яго бушаваць пачынае. Такое павер'е. I Лаўрэн ўзяў за прывычку глядзець сабе пад ногі — каб жа толькі гальня не пераступіць. Да нас хадзіў смела, бо ведаў: мы на дурное не здатныя. Хоць і стары ўжо быў, ды з Граськам дружыў. Гэта ж не мне, а яму першаму, Лаўрэну, расказаў Граська пра бомбачку, якой чуць не падарваўся.

— Што за бомбачка?

— Граната... Без нарэзак па баках, гладкая — акурат яйка гусінае, і чорная. З матузком. Пуплік адвінціш, ён на матузку гэтым трымаецца. Пацягнеш — і ўзарвецца. Бацька твой, лічы, мог бы й загінуць у Клінах. Яны йшлі ажно з нашага лесу. Кругаля вялікага далі, Прапойск застаўся злева. З блакады выбіраліся. А тут — Сож, перапраўляцца трэба. Сталі плыты рабіць, цягалі бярвенне, звязвалі. Граська напетаваўся, вымак. Зайшлі з напарнікам у хату, а там — лямпа гарыць, і напарнік глянуў на гэту яго гранату на поясе і ўбачыў: адвінціўся пуплік, на матузку боўтаецца. «Ціха, — сказаў ён, — стой... Замры!» — Асцярожна адчапіў гранату, выйшлі й зашпурнулі ў Сож. Не ўзарвалася.

Тут ужо і мне было што ўспомніць:

— А ён жа сам, Лаўрэн, акурат такое ж «яечка» знайшоў на ўзлеску. Трымае ў руках і радуецца. Канешне, недабачваў ужо. Чуў, што чорныя буслы ёсць, то падумаў: прыляцелі й пакі-нулі яйка. Мы тады быкоў пасвілі, угледзелі Лаўрэна: сядзіць на пяньку і нешта разглядвае. Бацька паслаў мяне паглядзець, чым стары гэтак пільна заняты. Я падбег, а ён і не глянуў у мой бок — так захапіўся «яйкам», бубніць сабе пад нос: «Маіць, бусліха чорная знесла, аддам Хіме, пакладзе пад квакуху...» Ягоную знаходку бацька амаль што сілком адняў, адвінціў закрыўку, вышмаргнуў чаку і закінуў на другі бок азерца, у лазовы куст. Дык той куст ажно ўзняло ўгару.

— Лаўрэн тады два дні з дому не выходзіў — хворы ляжаў, так напалохаўся. Граська яго ад смерці ўратаваў, гэта праўда. А заадно і яго жонку, Хіму. Прынёс бы двору, яшчэ надумалі б спячы тое яйка. Во атрымалася б яешня! — Маці пасміхнулася. Пасля ўхвальна адзначыла: — Бацька твой на курсы хадзіў. Ён панятлівы — вучылі на сапёра. Бачыш, ведалі, што будзе вайна... Але ж і пасля вайны, ужо бязрукі, доўга сапёрства свайго не кідаў — са снарадаў порах даставаў, шрапнель... Займеў чалавек прафесію.