Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

Лазу мы прывезлі, калі ўжо добра-такі ўцямнела. Уходаліся здорава. Але ж і спалася потым!

Кажуць, калі бачыш у сне, што збіраеш дробныя манеткі, то абавязкова здарыцца якая-небудзь непрыемнасць, і горкая — да слёз. Такі сон, з манеткамі, мне якраз і сніўся. А хто, калі бачыць перад сабой сярэбраную дробязь, не памкнецца яе сабраць? Я збіраў і нават не здагадваўся, што гэта сон бачу такі. Канешне, у сны я не верыў, але ж каб ведаў, што ўсё гэта не ява, то ці ж радаваўся б так, што нейкі разінька столькі грошай згубіў. Снілася, нібы якраз пасля кіно гэта было, калі ўсе ўжо выйшлі (у нашай хаце часам дэманстраваліся фільмы, кінамеханікі сталаваліся таксама ў нас). Дык вось, спачатку ўбачыў на падлозе адну манетку, потым яшчэ і яшчэ — многа! I я хапаў іх, радаваўся...

Прачнуўся і пра ўсё, што бачыў у сне, расказаў маці.

— Хай гэты твой сон на сухі лес ідзе, — сказала яна стрымана.

А праз гадзіну-другую прыбегла з Малінаўкі заплаканая цётка Маруся і сказала, што памерла ўначы бабуля мая, Донька. З тае пары я і баюся шчаслівых сноў, бо яны, як відаць, не ўсе ідуць на сухі лес.

— Засталася мне з вайны матычка — у траве ляжала. I ступа... I я рада — гэта было па тым часе многа, залаты клад. Зіма выдалася цёплай, зямля не прамерзла. Я матычу бульбянішча, дробненькую бульбу адбіраю сеяць, а большанькую — у кош, хоць жа дзецям будзе паесці. Пераматычыла ўсё, саб-рала бульбы й пасадзіла. А яшчэ і пшаніцу пасеяла. Мама мне дала з паўпуда. Яны ж, во, закапалі — і ўсё ўцалела: два мяхі пшаніцы, ячменю столькі ж, адзёжу ўтахцілі ў тую ж ямку. Ажно за свірыдонавай пасекай схоў зрабілі, утайне, за балотцам.

— Вы, мама, хавалі дабро ад германцаў, а суседзі, выходзіць, пільнейшыя, чым немцы.

— Ты слухай... Дык я ўскалупала матычкай для пшаніцы ляда, пасеяла. Граблямі запахывала, і кожнае зернейка паліла слязьмі. I што ж? Пшаніца на колас слаба ўрадзіла. Затое ўдаўся ячмень, хоць і не сеяла — сам пасеяўся. Скрозь па ўсядзьбе маёй дарога была. Бежанцы стаялі, салому ячную насілі, і натрусілі яе з восені яшчэ. Ці яны спалі на ёй, ці так чаго. Дзе толькі й бралі, не ведаю. Я патруху гэту заматычыла ў зямлю. I вырас ячмень. Густы. Зжала яго разам з каліўцамі пшаніцы, у бабкі паставіла. Каласкоў навыбірала, пасушыла і стаўкла ў ступе, правеяла — суп зварыла. Смачны суп з навіны. Сохне ў агародзе ячмень, радуюся. Ды нехта пазарыўся — 80 снапоў было ўзята, а мне 50 засталося. Во якія людзі, не паглядзелі, што дзеці малыя. — Маці прайшла ў парог да бачка з вадою, напілася вады й зноў вярнулася, села на ўслончык. — Ну, бацьку ж на суткі адпусцілі дамоў. Іх атрад злучыўся з арміяй, яго ў сапёры ўзялі, і часць гэта стаяла ў Брындзіках, дзе Хралкі жылі, на ўзлессі. I там Граська рабіў зямлянкі салдатам. Часта ў Малінаўку прыязджаў са сваім старшыном. Хлопцу Маруся прыглянулася. Мама выцісне з бульбы гарэлкі, дык было чым учасціць і зяця, і доччынага ўхажора. Умела яна моцны гнаць самагон, солад жытнёвы быў. Няма свайго жыта — на кірмашы купіць.

Ну гэта ўжо занадта — калі б не ад маці пачуў, то і не паверыў бы, што мая бабуля займалася самагонаварэннем. Не стрымаўся, спытаў наўздзіў уражана:

— Такі круцялюшны час — і гарэлка?!.

— Гарэлка — тыя самыя грошы. У старшыны конь быў, на адно плячо цягнуў, дык гэты добры чалавек як едзе — і дошкі вязе. Дзе толькі й браў — добрыя дошкі. Імі й абставілі зямлянку ўсяродку. Утульна стала. А без гарэлкі хто б дошак прывёз?.. I Граська недзе сабраў аполкаў, сабугорыў сеньчыкі. А там і пуньку для каровы прыбудаваў. I ў нашай лазенцы цяплей стала. А Жэнька разжыўся керасіну — салдаты далі, тут іх трактар гармату вялікую цягнуў за сабою... О, Жэнік быў гаспадарлівы: што ні знойдзе — дамоў нясе. Ну, гэты гаснічак запалілі — светла ў хаце. Мы назбіралі на пячышчы цэглы, і за адну ноч Граська склаў у лазенцы печ. Я свяціла яму гэтым гаснічкам. Ён усё да ладу давёў, і лазенка — у немцаў за нужнік была, таму і захавалася, можа, і не спалілі таму — стала хату нагадваць, бо ўжо з акенцам і сенцамі, дымок з коміна ўецца. Бацька не-не дый прыбяжыць двору. А як пачалі гэту іх часць рыхтаваць да бою, то ўжо так іх там загнятобілі, нікуды не пускалі. Нашае войска тут, а немцы — па той бок Проні. Перад боем Граська пераказаў, каб я прыйшла з дзецьмі да мамы, у Малінаўку, папрашчацца з ім. Дык я хлапцоў узяла, а дзевак пакінула дома. Там, у мамы, і старшына той быў. Такей красівы, маладзенькі. Казала Маруся, што ён з Восіпавай Кацяй любіўся. Але наўрад ці: можа, на Кацю пазіраў, а з ёй бавіўся каторую ноч. Да мяне ўнімацельны быў, як і свой ужо, радніўся. Дайжа так сказаў: «Чаму вы дачок не ўзялі?..» Спачуваў бацьку, што не ўсіх дзяцей пабачыць. Бацька пайграў троху, павесяліў нас, тады з вамі на печ залез і нешта ўсё гаварыў. Я зажурылася, а старшына гэты жартуе, Граську хваліць. I Маруся з ім тут. Я таксама капельку гарэлкі ўзяла, ці ўсё ж плакаць?!. Старшына і кажа бацьку: «Завязі сям'ю дахаты. Дачок пабачыш — і назад. Тры гадзіны табе даю». А ён жа, бацька твой, такі — заўтра, можа, у бой, а ні мяне, ні дзяцей сваіх, бачу, ні разу і не пацалаваў. Не любіў сюсюкання, хоць і знаю, што не глухі на ласкавае слова. Збоку паглядзець, дык як мы ўсё роўна нялюбыя, чужыя. Жаніўся чалавек — як правініўся, акурат не па сваёй хоці са мной жыве. Яно ж, калі падумаць, дык нам не было калі й любіцца.