Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

«Ды што ты, Граська, што ты!.. Забілі ўсохскую Грашчыху. I навошта бабе пілоткі тыя знадабіліся? А твая Ева — жывая-здаровая. Была ўчора ў мяне. Кабылку тут адбірала сваю ў Агеіхі».

Я зарадаваўся — палягчэла на душы, быдта камень пудовы зваліўся з плячэй.

«Дык у маіх і кабылка ёсць?» — перапытваю, бо цікава ведаць, адкуль яна можа быць, тая кабылка.

«Збітая ўся, параненая... Жэнік з лесу прывёў. Троху ўжо адкармілі».

«Ну, калі ў іх свой транспарт ёсць, то няхай дзеўка твая збегае, скажа, каб прыехалі па мяне — прыстаў я саўсім».

Аж вуна як — у іх ні хамута, ні калёсаў не было, кабылка толькі. Жэня яе пасе... Во прыбеглі яны. Ева Колю прынесла. Узяў яго на рукі, хацеў несці, а пот залівае вочы — нічога не відна. Аддыхаўся, пастаяў, перадаў сына, пайшлі...

I так, пакуль ачухаўся, ляжаў, нічога не мог рабіць. Вый-ду — і ветрам хістае. А там — у партызаны пайшоў. Пасля, калі з арміяй злучыліся, прызначаны быў у сапёры.

— У сапёры? — уражана перапытаў я, бо ўжо ведаў, што ў гэты род войск адбіраюць кемліваых ды спрытных на рукі.

— Ты слухай-ка... Немцы адступалі. I мы ўзяліся пераправу цераз Сож, пад Прапойскам, калі не зліквідаваць зусім, дык хоць парушыць. Ахова ў іх пільная — франтавікі ўсе, вопыту не займаць. Але ж і мы не лыкам шытыя: падступіцца да пераправы ні ўдзень, ні ўначы немагчыма, дык што прыдумалі — зладзілі з бярвёнаў плыт, падвязалі пад ім два снарады, накідалі сена, некалькі вудаў наструнілі, быццам рыбак тут быў, лежыва, і пусцілі ўсё гэта начынне ўніз па цячэнні. Немцы й купіліся — не разгадалі хітрасці, прашалопілі: вёшка, злучаная з узрывальнікам, зачапіла сярэдні пантон і яго разнесла ў мэтлухі! Рух спыніўся: у два рады калона машын па ўсім лузе — ад Крамянкі й да Сожа. Не было каму ім тут як след усыпаць — войска наша толькі на подступах, а мы ў адкрыты бой з франтавікамі не ўвязваліся. Аднак жа — нешта рабілі: дарогі завалілі, мінаў наснудзілі. I калі машыны пачалі аб'язджаць завалы — адна падарвалася, другая. Перапалох узняўся. Машыны, што ў хвасце былі, павярнулі назад — на Чэрыкаў... Уначы, праўда, і вайсковая разведка аб'явілася. Байцы ў касках, зорачкі. Свае людзі, жартуюць: «Вылазьце, хлопцы, з балота на прастор!» Мы тады двух партызан страцілі. Яны пры мінамёце былі. Паспяшаліся: міна дала асечку, а Рыжок (наш, ходараўскі) другую ў ствол укінуў. Мінамёт разарвала, іх пабіла. — Бацька зрабіў перадых, закурыў дый зноў давай гаворыць: — Сапёрам доўга не наваюеш. Раніла мяне, калі бралі Быхаў, акурат на 15-ым раз'ездзе... Вязуць нас, раненых, і ўсё полем. Эх, як стала бухаць кругом. Адзін снарад разарваўся блізка ад павозкі. Санітара забіла — з'ехаў долкі, застаўся ляжаць на полі. Зноў ірванула. Трое салдат, лёгка раненых, што сядзелі ззаду, — відна, іх таксама пабіла — паскочваліся долкі. А конь наўгалоп бяжыць. Я ляжу і здаровай рукой трымаюся за драбінку. Калоціць мяне ўсяго, працінае болем. Праўда, павозка не перакулілася. Двое нас засталося: я і сяржант, масквіч, у ногі ранены...

Так, я добра помню, калі бацька з палону вярнуўся. Прыбег з вуліцы, бачу, маці збіраецца даіць карову. Але чаму яна ўся ў клопаце, узрушаная?

— Слава Табе, Усявышненькі, што ўбярог майго чалавека, дужа ж мы знебыліся... — Яна вымаўляла словы так, нібы малітву чыніла; у вачах — рой зыркіх бліскавак. — Сыначка, паглядзі — на ложку твой бацька!

Я глянуў на соннага барадача і жахнуўся: «Гэты худы незнаёмец, спакутаваны, з аброслым шчацінаю тварам — мой бацька?.. — Выйшаў на падворак — разважаю: — Вось пайду і зраблю ў стажку нару, схаваюся, і няхай ён знойдзе мяне... Мой бацька знаходзіў нават у пуні, дапаўна набітай сенам. А гэты... Не бацька ён!» I зноў вярнуўся ў хату, стаў цікаваць. Спачатку здалёк назіраў, потым блізка падышоў. А ён як спаў — так і спіць. Які ж гэта бацька, калі й трошачку не падобны на таго, ранейшага. Во, спіць і не чуе мяне. А мы ж столькі часу не бачыліся...» — Маё горла перацяў горкі камяк. Я ўспомніў, што маці недзе ўжо ля каровы, прыхапіў з сабой конаўку — тую, што бацька з Прапойску прывёз, і выйшаў з хаты.

Маці заўсёды, калі даіла карову, адчыняла вароты напята. Пуня была прасторная. Там яшчэ стаяў пры сцяне ў асобным катуху, знутры абітым шалёўкаю, млын бацькавай работы. З двух бакоў, якраз паабапал жорнаў, што былі ўмацаваныя так, як камень у тачыле, тырчалі ручкі. Многія з вяскоўцаў прыходзілі да нас, малолі. Найлепей было удваіх завіхацца — і весялей, і лягчэй.

Я зазірнуў у пуню і спытаў у маці:

— Аўсё-ткі, мама, дзе мой першы бацька? У гэтага, новага, боты нягеглыя — адзін чорны, гумавы, з дзіркай на пяце, другі — брызентавы, жоўты, і ўся халява падзёртая. Я помню першага бацьку — не такі ён. А гэты, новы, не трэба мне!