Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

«Мне б толькі да Хадоры, цёткі маёй, дабрацца...» — і ўсё паглядаю на вуліцу.

«Вуна, бачыш, Кірыла Храпак едзе, сусед Хадорын. Нем-цы б'юць свіней, а ён возіць тушы на склад. На абед, кацца, сабраўся, дык ты да яго і прыстройся».

Лёкса выбегла, гукнула Кірылу. Той, праўда, пачакаў мяне. Я сеў на яго калымагу, заляпаную кроўю, пад'ехаў да Хадорынай хаты. Як толькі пераступіў парог, Хадора заплакала, есці дала. А ў мяне ж адно наўме: дома як? Кажу ёй:

«Слухайце, цётка, як гэта пра Еву маю разузнаць?.. Схадзілі б вы, можа, да Маршы ў Трасліўку, а яна няхай на Усох адскочыць, спытае...»

I цётка мая заўпарцілася раптам:

«А не-е, Граська, не-е. Тутацькі ж нікому праходу не даюць, абложана ўсё немчурою. Ты во лепей чэсна паступі — як свой, тутэйшы, пакажы дакументы, што не ваенны, цябе і не затрымаюць. Ваенных ловяць, а ты — усяго толькі пажарнік. Не бойся».

І на яду забыў — нічога ў рот не лезе. Ат, што будзе, тое будзе — пайшоў, не стаў хавацца. I толькі пераступіў гэты во мосцік, што ля крамы, тут мяне і запынілі. Забралі армейскую кніжку, пасадзілі ў пуню разам з палоннымі салдатамі. А праз дзень прыехалі ў Гіжэнку эсэсаўцы й нас усіх, вуна, аж у Пацяраеўку затарабанілі. А там жа перад гэтым пяцьсот чалавек сядзела. Іх павезлі некуды ў лес і, можа, пастралялі. «Ну, думаю, усё, і нам каюк будзе — рыхтуюць новую групу, каб пабіць». Ноч настала — урываюцца немцы з дубінкамі ў гумно. Як сталі чахвосціць, як сталі мясіць! Далі добра, учынілі разгон. Уранні, цёмна шчэ было, выгналі ўсіх. Як толькі бабы прыйдуць, наблізяцца і стануць кідаць нам хлеб, так стража баб гэтых — палкамі біць! Недзе к абеду машыны прыйшлі, і загрымелі мы аж у Бабруйск. Зачынілі ўсіх арыштантаў у крэпасць. Не помню, колькі там прабылі — месяц, два... Лісце на бярозках усё пааб'елі. Сталі паміраць людзі ад голаду. Дужэйшых, хто трымаўся на нагах, — на платформы, павезлі поездам. Як толькі каторы саскоча, спыняюць поезд — і пускаюць сабак. Акружаць, зловяць і так ужо б'юць, з такой лютасцю. Гэта, каб не смелі больш уцякаць. «Не-е, — думаю, — ад такой аховы не ўцячэш...» Яно, канешне, саскочыць не цяжка. I што зманьвае — хмызнячок! Уецца скрозь паўз чыгунку. Але ж далей — роўнае поле, схавацца няма дзе. I тут яшчэ адзін — хоп! — саскочыў. Немец стрэліў па ім. Поезд зноў затармазіў. Трое каравульных пабеглі. Уцякач ляжаў ніцма, падстрэлены... Не сталі браць, дабілі ў галаву — і назад.

Прывезлі нас у Мінск. Дождж. Загналі ў школу. Стаяла на ўскрайку. Непадалёк быў лагер для ваеннапалонных, абнесены калючкай. Зачынілі. Пар стаўбом стаіць. Хто аслаб — памірае, курчыцца, стогне. Мерцвякоў забіраюць і вязуць на магільнік, закопваюць. Можа, хто і жывы шчэ, а вязуць, не разглядаюць. I ўсё ціха цягнецца, запаволена. Людзі, як учадзелыя, ходзяць, вочы запалыя, страшныя.

Пабыў я так з месяц у «школе» той, паеў баланды — аслаб, захварэў на страўнік. Пайшоў у санчасць, а там мне і кажуць:

«Каб паранены быў, то, калі б дазволіў ваш камендант, лячылі б...»

Толькі вярнуўся — на школьным двары, бачу, прапускі выдаюць. Прыткнуўся ў хвост калоны. Тут і яшчэ двое падбеглі. Людзі хвалююцца — кожнаму дамоў хочацца, свабоды. Заднія на пярэдніх ціснуць, а тыя — на пісара. Пісар не ўцярпеў: падняўся і ну чахвосціць калодачкай цесака тых, хто бліжэй да яго. Па чым папала біў, не разглядаў. Ганяў так, пакуль усе паляглі, аціхлі. Я, праўда, не лёг, бо за мной — нікога, няма каму ціснуць. Пісар пахадзіў ля стала, закурыў і — што гэта з ім? — утаропіўся ў мяне. Тут я і думаю: «Ну, цяпер перападзе, што не лёг...»

«Иди сюда!» — паклікаў пісар.

Ды я быдта не разумею яго, не чую быдта, што звяртаецца да мяне. Ачомаўся, пытаю:

«Мне, пан, ісці... да вас?» — хочацца ж, каб не біў, выкруціцца хочацца.

«Иди сюда, выпишу тебе аўсвайс, — гаворыць спакойна. Я падышоў да стала, стаў. I ўсё чакаю, калі біць пачне. А ён пытае: — Фамилия?»

Я сказаў.

«Откуда?»

Я сказаў.

«Пропойск? — Паглядзеў на карту. — Освободили Пропойск. — Стаў запаўняць бланк. — Бери, — аддаў квіток. — Я пожалел тебя за то, что порядок соблюдал. Садись с той вот группой и жди».

Я і не сеў яшчэ, як пачуў галасы маіх землякоў:

«Пан, выпішце і нам аўсвайсы — мы таксама прапойскія». — Двое, Міхась і Самусь, — я ўжо быў добра знаёмы з імі — нясмела прыўзняліся з зямлі. У Самуся на лбе кроў сачылася і ўсё левае брыво рассечана. Пісар глянуў скоса на сваю работу і стаў нешта пісаць. I землякам маім пашанцавала. Падбеглі да мяне, хлебам падзяліліся, распытваюць.

Толькі мы так пагаварылі, чуем, крычыць зноў пісар: «Хоть вы здесь подохните все, чтобы я снова занимался вами!» Гэты раз не біўся — загадаў салдатам адвесці ўсіх, каму не паспеў выпісаць прапускоў, назад у лагер. Неўзабаве падышоў і папярэдзіў, што сам камендант будзе гаварыць з намі. I праўда, праз колькі хвілін аб'явіўся афіцэр. Пажылы ўжо. Казаў каб мы ўвесь час трымаліся шашы, не збочвалі, не хаваліся — салдат нямецкіх не след баяцца, яны добрыя, а вось бальшавікі могуць і забіць. Пужаў так — раздобрыўся.