Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

— Выходзіць, сярод віраўцоў адпетыя бандыты былі?.. У іх там, казалі, патайную зямлянку нядаўна выявілі — спарахнела і абвалілася.

— Кодла жыло такое, род зладзейскі. Але, здаецца, вывеўся ўжо: хто з турмы не вярнуўся, а хто так напароўся на сваю пагібель. Віраўцы ж і мяне немцам выдалі — прыпомнілі бацьку майго.

— А як гэта было?

— Немцы забралі нас у палон...

— Яны Прапойск занялі без бою?

— Бою не было. А чаму, знаеш?.. Чакалі ж іх з боку Доўска. Вайскоўцы, міліцыя і мы, пажарнікі, падрыхтаваліся абараняцца. Я дзяжурыў тады на царкоўнай каланчы, сядзеў з салдатамі, і тэлефон пры нас быў. Як толькі ўдарыў першы снарад, салдаты пакінулі пост, бо зналі, што царква добры арыенцір. А я застаўся, не знаў гэтага, ды й не казалі мне, каб злазіў. Прыляцеў самалёт, пачаў пікіраваць — і першай жа бомбай раскідаў хату Астапавых. А толькі ўлазіны згулялі. Я памагаў ім будавацца, нагу там прапароў цвіком... Сяджу, значыць, на каланчы. Эх, бачу, на Бярозаўцы пыл закурэў, копаць відна, трасіруючыя кулі...

«Немцы з Бярозаўкі пруць!» — крычу ў тэлефонную трубку.

«Як гэта — з Бярозаўкі?.. Глядзі з Доўска ці Гайшына!» — гэта мне начальнік наш так кажа. А пераправа цераз Сож была во так, як прысады цяпер, дзе лазня гарадская. Я, значыць, крычу ў трубку:

«З Гайшына не відна — немцы пронны мост захапілі, б'юць адтуль па пераправе». А машын ваенных многа згурцілася — калона цэлая. Гудуць. I, от, начальнік дае мне загад:

«Спускайся ўніз, Герасім, будзем і мы адступаць...»

Выехалі з двара, мінулі прысады й бачым: разнесла пераправу снарадам. Тыя, хто ўмеў плаваць, кінуліся ў Сож, паплылі на той бок, астатнія — у роў пахаваліся, каб пад снарад не падставіцца. I я з імі — плаваць жа не ўмею. Не паспелі агледзецца, а немцы й тут, зачуралі нас, пасадзілі ўсіх ля рова, пад варту ўзялі. Прапойск гарыць. Скрозь па беразе нямецкія салдаты акопы рыюць, дзоты робяць. I мы тут, за ўсім гэтым назіраем... Як толькі сцямнела, нас і пагналі дарогаю, што напрамкі на Магілёў вядзе, гравейкай. Калі праз Віравую ішлі, я ўлучыў момант — заскочыў на падворак якраз аднаго з тых парубшчыкаў, які цярпець не мог бацьку майго. Забег за нужнік, схаваўся. Ды гаспадар агледзеў мяне і выдаў. Канвойныя думалі, што я не з іх калоны. Пагергеталі між сабой, пасмяяліся.

Раніцай мы былі ў Рабавічах. Там нас усіх праверылі, хто адкуль. Блізкіх адпусцілі. Эх, мы — хто куды, абы далей ад бяды. Я рашыў ісці дахаты цераз Улукі й Закрупец. Проню перайшоў, лесам іду. Ціха. На Закрупцы сустракаю Паўла Семенчука. Ён і кажа мне: «Не прыся ты сянні ў Ходараў, перачакай. Немцы б'юць маладых... Бібліятэкара гіжэнскага застрэлілі, ходараўцаў залавілі ў лесе з каровамі, таксама пабілі — малаком паілі акружэнцаў, салдат нашых. Кажуць, нехта ўхадосаў трох немцаў, крыжы на спінах павырэзваў, яны й лютуюць з таго, помсцяць. Пабудзь пакуль у мяне». I я застаўся ў Закрупцы. Павел лазню прагрэў. I Мураўёў — гэты, што агентам па налогу робіць, — прыйшоў таксама мыцца. Да вайны ён сакратаром сельсавета быў, застаўся, не адступіў і немцаў пабойваўся, не лез ім на вочы. Мы, гэта, мыліся, гаварылі. Потым Мураўёў заплюскаў вачыма — як не заплача — і ляпнуў:

«Знаеш, Граська, забілі немцы жонку тваю... Даруй, але я не мог змаўчаць».

«Хто табе сказаў?» — пытаюся.

«Іван Юдачка, усохскі мужык. Ён магілу ёй капаў...» — кажа так і ўсё вачыма плюскае.

«I дзе ж яе забілі, як?» — Мяне стала калаціць, хвалююся.

«Яна цэлы цюк пілотак салдацкіх несла. Ля разбітай машыны ўзяла. Немцы затрымалі, праверылі хатуль — і адразу расстралялі».

I я ўжо не ўседзеў у Паўла. Лёкса Хамбэрава прыходзіла ў Закрупец парасё купляць, дык я з ёй і адправіўся ў дарогу. Двое ж не так у вочы даюцца. Бліжэй да Гіжэнкі падышлі — поўна немцаў на полі. Лёкса не пабаялася — рушыла далей, а я ўжо лапы іхнія зведаў. Застаўся ў ляску, лёг. I тут, бачу, проста на мяне сунецца немец. Стаў. З пісталета ў сасонку — чах! — стрэліў. Мой чуб так і ўздыбіўся. Немец схаваў пісталет у кабур, назад падаўся. Чаго страляў? Відаць, мяне заўважылі, сказалі яму, каб застрэліў, а ён пашкадаваў?.. Хутчэй за ўсё так і было. Я ляжу, тулюся да зямлі, бо дарога ж побач. Чую, гудзіць машына. Аж гэта немцы з Целяшоў у Гіжэнку едуць. Праехалі. Лягчэй стала на душы. Ды ўсё роўна трывожуся: трэба ж неяк двору дабірацца — блізка ўжо, рукой падаць. Ляжаў я так пры ўзлеску, пакуль не ўбачыў пастуха, які гнаў кароў. Падышоў, паздароўкаўся з ім. Сказаў, што ў вёску прайсці трэба. Пастух узяўся памагчы, закурыць мне даў. Ідзём, гамонім. А немцы ж кругом... Хоць, можа, і не глядзяць на мяне, а здаецца — глядзяць. Троху прайшлі вуліцаю, я цішком — шых у нечы двор! Не глядзеў — абы змыцца. А там, на двары, поўна людзей. «Скарэй!.. — паклікалі мяне. — Хадзі, я цябе чакаю». — Лёкса перада мною. Я кажу ёй: