Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

Пазнаёміліся, помню, ля коней. Ен мяне ўбачыў, я — яго. Прывядзе коней сваіх, знойдзе мяне. Мы на Мішурышыным пагорку пасвілі, яны — на Усохскім паніззі. Сыдземся, коней асобна пасем, мілуемся. А як пабраліся — дома мой чалавек не стыкаўся: у вольны ад работы час то вяселлі йграў, то хрэсьбіны... Не-е, прайграла я ў сваім жыцці: адна радасць — дзеці, дзеля вас і жыву. А з мужам сваім у мяне ўзлёту не было. Ну вот нашто яму была Малання?

— Дарма вы так, мама... Няпраўда ўсё з Маланняй!

— А нашто было, калі прыехалі баброўнікі, транжырыць заробленыя грошы? Шафёру сто рублёў аддаў, той кажа: «Не хвалюйся, Андрэевіч, прышлю». I не прыслаў, забыўся. А хай бы ж тыя ўсе грошы мне аддаў, ад мяне шафёр дулю атрымаў бы... Дый калі я грошы яго бачыла? Ён жа і аднаго рубля не паклаў перада мной.

— Ай, мама... Не варта пра гэта. Помню, як бабровыя ловы скончым, мукі прывязём — і белы акрайчык пад рушніком бадай штодня на стале ляжаў. У школу вазьму скібку, стану на перапынку есці, дык сынок старшыні калгаса аж носам чмыхае. Усё дапытваўся, дзе мы такі хлеб купляем. Не верыў, што сваёй выпечкі.

— Во, не даеш матцы й слова сказаць... Не такі ўжо ён, бацька твой, і харашун. Даўся ў знакі.

— Які не харашун, як вы кажаце, але пра вас ніколі слова дрэннага не сказаў.

— Гэта ён табе не казаў... Ну, хопіць. Слухай, а то пачну блытацца і нічога не ўспомню. Ага... Пакуль біліся за Проню, людзей нашых наклалі многа — ляжалі, як снапы. У лясны шпіталь, гэты, што ў Трасцянцы быў, глыбока ў лесе, вазілі салдацікаў машынамі: і жывыя на саломе ляжаць, і мёртвыя, кроў цурком сцякае з кузава... Бацьку той раз не раніла, убярогся. Людзі бачаць: у Грашчыхі сенцы з дошак. Нехта ж, значыць, парупіўся. А таго не ведаюць, што мужык мой і печку склаў, і сенцы агораў. Прыйшоў з Трасліўкі бацькаў знаёмец, яшчэ даваенны, напрошваўся зрубіць хату. Я адмовілася ад яго паслуг, сказала, што ў мяне ёсць каму хатай займацца. А ён і кажа: «Ты й без Граські, во, нагнала самагонкі, і табе салдаты з лазні святліцу зрабілі».

— Гэта ён адэкалон выпіў?

— Ён... Купіла «трайнога» бутэлечку, ад прастуды націрку зрабіла з канапляным маслам, узяў, панюхаў — і не апрогся, выжлукціў, закусіць папрасіў. Такі вось даброснік. Чапялой выгнала.

— Не закусіў?

— А пакарміла. — Маці махнула рукой. — Ён з бацькам у партызанах быў, на чыгунку хадзілі. Некуды аж пад Мугулёў. На паліцэйскі дзот наткнуліся, кінуліся ўцякаць, яго і дзеўбанула ў пяту. Ступак удоўжкі прабіла. Хацелі адняць, але не даўся. I во, ходзіць без кавілды, накульгвае. Бацька твой дапамог яму выбрацца з-пад абстрэлу, перавязаў.

— Мама, у мяне такое пытанне: а хто ўсё-ткі Ельчын бацька?.. Той самы старшына?

— Яшчэ вайна не скончылася, а ў нас тут, ужо ж, той бабе, якая народзіць, давалі пяць метраў мульту. I якраз Маруся Ельку выпуліла — атрымала і яна свае пяць метраў. Са мной падзялілася. Хто бацька, пытаеш? Калі па часе, дык выпадае, што хлапчына той, старшына. Ты ж ведаеш, Маньку яна ад Карнеева нарадзіла. У Гіжэнцы настаўнічаў да вайны. Распісаліся. А пасля — тыль-мыль, вочы адводзіць убок, вярэда гняце: сорамна — узяў гламазду бязграматную, нездаляку, якая, калі й здатная на што, дык на сварку. I развёўся, акурат перад вайной. Так і застаўся ў войску, капітан, і не які там дуроня — вучыць сувораўцаў, аліменты на Маньку сплочвае... А старшына, значыць, загінуў паблізу Быхава — на міне падарваўся: саступіў з дарогі, якраз і ўлучыў на міну стаць.

— Тата казаў, што ішло іх сем чалавек, прасекаю. Уначы. Ён за камандзіра быў.

— Пухам яму зямелька. — Маці гаротна ўздыхнула, памаўчала троху і зноў павяла расказ: — Мікіціха стала лаяцца са мной. Ля варот затрымалася і аж заходзіцца — вярзе абы-што. А тут і бацька твой падышоў, чуе ўсё.

«Табе і сенцы салдаты зрабілі, і печ склалі, — ніяк не можа суняцца Мікіціха. — Ты за салдатамі жыла, круцілася!»

Я смяюся і кажу ёй:

«Аняго ж!.. Мне ўсё салдаты рабілі. Гэта чыстая праўда: адзін сапёр хадзіў да мяне! А пасля і партызан прыходзіў — Колю мне зрабіў... Во, Граська тут! I пра салдатаў чуў то няхай і пра партызана ведае». Граська ступіў у бок весніцаў, сварліўка ўбачыла яго — лахі пад пахі й пабегла.

— У горадзе чым добра — людзі не надта чэпяцца адзін да аднаго, — сказаў я і ўжо дадаў як жартам: — Мікіціха — лыжка дзёгцю ў бочцы мёду.

— Ой, сынок, я табе скажу так: акрамя твайго бацькі нікога ў мяне не было. Ні з кім бы я нічога такога і не стала б рабіць — хай бы мяне дайжа рэзалі. Можа, ён і змяняў, а мне калі было? Засталася ў хвінскі хронт з чацверыком на руках. А ў нямецкі — з пяцерыком!