Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

— Вы, помню, расказвалі, як гарэлку з Васілінай гналі. Была печка жалезная, з бочкі, у якую вялікі чыгун быў умазаны, а зверху — змеявік у карыце з вадой... Запомніўся мне той ваш бровар.

— У сенцах гналі. Тых самых, што бацька зрабіў. Няўдашная гарэлка атрымалася — у бочцы з-пад сялёдкі брагу ўчыніла, брага не ўстаялася... Ой, калі б у мяне было троху болей розуму, дык я не так зрабіла б. Збіў з панталыку салдат. Пасе коней, ходзяць яны па маёй усядзьбе, падступіліся да кучы агар'я (капа ячменю згарэла) і выбіраюць паленыя зернейкі. Я ўзяла адно, раскусіла — бачу, добрае, бела ўсярэдзіне, не ўсё спалена. Падумала: «Во, трэба патаўчы й дзецям праснакі спяку». А салдат стаіць, глядзіць на гэту чорную кучу і кажа:

«Ты, жанчынка, саграбі ўсё ды на гарэлку пусці».

Я адказваю:

«Не ўмею гарэлку гнаць. А дзецям, от, можна было б ці суп зварыць, ці мукі намалоць і праснакоў спячы. Паленым троху пахла б, але затое хлеб свой мелі б!» — Сказаць — сказала, але зрабіла так, як параіў конюх. I з бочкай здуравала... Ну хай бы з мамай параіцца, дык не цюкнула ў голаў. Ат, век жыві, век вучыся.

— Нашы Проню фарсіравалі... Былі ўжо пад Мугілёвам, ля Быхава, і там баі пачаліся. Я перажываю: Граська мой недзе ж у пекле тым глядзеў смерці ў вочы. А тут якраз пярэпалах Жэня ўчыніў — шукаў анучкі на печы, сабраліся мы з ім па сена ісці, каб дзе якой патрухі назграбаць. Аняго ж, абіркамі даводзілася карміць карову, не ношкамі — у шчопцях сена насіла, папацягалася холадам, дзе яно тое дзенецца, усё на здароўі адбілася. I што ж? Куёўдзіцца сын мой на печы, шукае, у што б ногі агарнуць, а тады ўзяў гаснічак, што ў глінішчы знайшоў, за Лапацуевым агародам, і высвечвае, шукае. Загарэлася палавінка ад слюдзяной мыльніцы, сіні дым пайшоў... I так хлопец наглытаўся атруты, што дрэнна стала, дык я і на сена забылася.

— У той вечар, я помню, якраз чалавек прыйшоў да нас — зарослы, без шапкі, у ватоўцы й галіфэ, салдацкіх ботах...

— Прывалокся, чорт, а я здуру адчыніла...

— Яго нехта да нас падаслаў.

— Нехта... Можа, якраз Стуканожка і пастараўся. Зайшоў... У руках трымаў нейкі скрутак, ля дзвярэй паклаў. Нык-нык — глянуў на палок, на печ, і пытае:

«Вы — старастава сям'я?..»

Я спалохалася:

«Хто ета вам сказаў такое? Якая ж мы — старастава сям'я?.. Яшчэ што выдумайце. Мой гаспадар, можа, ранены дзе ляжыць. — Яшчэ ж бацька не абазваўся, я нічога пра яго не ведала. — Стараставай сям'і даўно ўжо ў вёсцы няма!..» — сказала так.

«А дзе ж яна?»

«Чула, што стараста з'ехаў ажно ў Сібір, каб тут не дакучалі... Яго не судзілі, бо з партызанамі заадно быў».

«З партызанамі?!. Хм, заадно... Як гэта? — Паморшчыў лоб, задумаўся. Пасля напіўся вады й сеў на ўслон, побач са мной. — Значыць, Іван служыў і вашым, і нашым?.. А я так спадзяваўся пабачыць яго. — Дастаў з кішэні наган, совае Колю ў ручкі, кажа: — Бяры, сынок, цацу, застрэль сваю маму. — I стаў павучаць: — Навядзі маме ў лоб дульца, тады на гэты хвосцік — ціскень пальчыкам!.. I мамы тваёй не стане — у неба ўзляціць... Хочаш, каб мамы ў цябе не было? — Коля схаваў ручкі й скасавурыўся. А я так напалохалася, што не магла глядзець на зайшлу, адступілася. Ну, ён тут і просіць: — Там, гаспадынька, маё бяллё, — паказаў на свой круцень, што ў парозе пакінуў. — Пасцірай... Булку хлеба дам і селядца. Дзеці табе дзякуй скажуць... Пасціраеш?»

Каб жа не напалохаў наганам, дык, можа, і не адмовіла-ся б. А так — не, усякаму чорту паслугі рабіць не прывыкла. Сказала:

«Няма ў мяне ні мыла, ні попелу, — і параіла: — Вы прайдзіце далей — зямлянку ўбачыце, паблізу калодзежа. Там — маладыя дзеўкі, яны й пасціраюць. У іх, можа, і самагонкі дастанеце, якраз і ваш селядзец не зашкодзіць». — Да Цімошыхі справадзіла — яна часта гарэлку гнала з сястрой; да іх ахвіцэры хадзілі гуляць.

I калі ён, валацуга гэты, спытаў і ў Васіліны пра стараставу сям'ю — даўся яму стараста, мне не паверыў. Ахвіцэры — іх двое было — выйшлі з-за шырмы, абшукалі яго. Дакументаў не знайшлі, наган забралі й павялі з сабою. Круцень той Цімошысе дастаўся: былі там два селядцы, у паперу загорнутыя, буханка хлеба, сарочка і падштанікі.

— Нейкія ж і яшчэ «госці» заходзілі?

— Быту не даваў капітан са шпіталя... Такі ўжо клапатун: кантрыбуцыі ўсё на людзей накладаў, падаткі. Каб яму і малако здавалі, і тое, і сёе. Стуканожка вадзіў яго па хатах. Прыйшлі й да мяне, патрабуюць:

«Здавай падатак за карову!»

А што я здам? Нічога ж няма. Слоік малака? Дык ад дзяцей трэба адрываць, галодныя будуць. I Стуканожка палохае: