Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

Да нядаўняга часу бадай ці не каторы год запар працягвалася інтэнсіўная асушка беларускіх балот, выпрамленне рачулак і знішчэнне прыбярэжных хмызнякоў. А між тым у гэтых вадаёмах і хмызняках на працягу тысячагоддзяў знаходзілі сабе заўсёдны прыстанак самыя розныя звяры й птушкі. Шматлікія насельнікі балот змушаныя былі пакінуць свае крэўныя мясціны, а большасць з іх проста пагінулі.

Успомнім так званае «акультурванне» лугоў усцяж Сожа ад Слаўгарада і да вёскі Гайшын — якраз на тэрыторыі буйных пасяленняў чорнага бабра. Меліяратары дзейнічалі ў шырокіх маштабах і самай сучаснай тэхнікай: авіяцыяй і ядахімікатамі. Усё тое кустоўе, што замінала, і тое, што нікому не мазоліла вока, як сказаў бы тутэйшы чалавек, бо расло па берагах Сожа і вакол азёраў, пажоўкла і высахла. Глядзіш — і жуда бярэ: скрозь, на колькі можна скінуць вачыма, абступаюць раку дзве чорныя палосы мёртвых лазовых кучараў...

Тэлефон тагачаснага старшыні Слаўгарадскага раённага таварыста паляўнічых не змаўкаў:

— Іван Мікалаевіч, га?

— Ён самы... Што ў вас?

— У нас тут — бяда... — У трубцы трывожны голас пастуха. — На тэй во кругловіне, ля Лысае гары што, акурат у кусціках лазы, на бабра наткнуўся. Ніцма ляжаў. Здаравушчы, і чорны — ажно блішчыць. А другі — далей троху. I таксама чорны. Гэты мордачкаю да вады ляжыць. Я падумаў, што ўцякаць ад мяне сабраўся. Падышоў — не, мёртвы... Хто пабіў? Кажуць, тута два дні таму самалёт над лугам лётаў. Ага, наш. Кукурузнік. Атруту на кусты ліў. То, пэўна-ка, бабры сербанулі атруты... От, мы сядзім, мужыкі, і гадаем, куды дзяваць гэтых баброў, каго штрафаваць, га?..

Абследаванне паказала, што ўсе знойдзеныя бабры атруціліся лазовай карой, палітай гербіцыдамі.

Недзе гэтак жа праводзілася «ачышчэнне» і Кісялевіцкага балота, што на Бабруйшчыне. Здавалася б, там не хапала аднаго — аўтарытэтнай шыльдачкі, на якой было б сказана, што балота заселенае бабрамі й асушаць яго катэгарычна забараняецца. На жаль, ніхто ў свой час не падумаў аб тым, што добра арганізаваная прыродная бабровая зааферма магла б даваць намнога больш прыбытку, чым выцерабленае гала, парадкам выветранае і даўно неўрадлівае. А колькі падобных запаветных мясцін безаглядна зглумлена і ўжо навечна страчана для беларускай прыроды.

Праблемы, праблемы...

I ўсе яны па-свойму складаныя і балючыя, такія, што мы часам стараемся проста не заўважаць іх. А шкада.

Возьмем, да прыкладу, браканьераў, якія спецыялізуюцца па дабычы бабровага футра. Як я зразумеў, іх асабліва багата аціраецца сярод гандляроў шапкамі ды каўнярамі на Камароўскім рынку.

— Аднойчы мне давялося на свае вушы чуць такую размову:

— Не ведаеш, як вадзянога браць?.. Хе-э! Прасцей простага: на маторцы, з фараю, насцігаеш і — васцямі!

— Не загінай — васцямі бабра не доймеш.

— Навылёт пратыкаю!.. У мяне восці на два зубы. I само сабой — з завусенцамі, каб не зрываўся. Абы пацэльна варсануць, а там — ушчамлю ў дно, патрымаю хвілін пяток — ён і гатоў...

Вось так і чыніцца браканьерства, плывуць лёгкія грошы ў кішэні тарбахватаў. I са свету, і сваіх. Сапраўды, да якога ж часу і па якім такім праве шматлікія мінскія «моднікі» будуць беспакарана фарсіць у саматужна пашытых бабровых шапках ды каўнярах?!.

Зрэшты, і не толькі мінскія.

Заўсёды, калі бываю летам у сваёй роднай вёсцы, я часта выпраўляюся золкам на суседняе бабровае возера, саджуся там на беражок, заціхаю і неўзабаве слых мой ловіць да шчымлення ў сэрцы знаёмае цялёпканне па гразі, пасля чую таропкае, але халастое скрыганне бабровых разцоў — вострыць! — і нарэшце раздаюцца рыпліва-гулкія, зацяжныя пагрызы.

Потым — зноў тое ж цялёпканне...

Рассейваецца морак, і нарэшце я заўважаю бабра. Ён ужо на ўспеску, трымае ў пярэдніх лапках галінку лазы й спаважна, як чалавек, азірае наваколле. Хвіліна — і звер на вадзе, плыве да сваёй хаткі, каб там, спакойна паснедаўшы, легчы на спачын. Дзіўна, але іменна так: перад сном бабёр снедае, а пасля сну — вячэрае, бо спіць ён увесь дзень і толькі надвечар зноў выпраўляецца на жыроўку.

Я доўга не пакідаю возера. Вось бачу адразу двух баброў. Адзін з іх няспешна караскаецца на край хаткі, другі — застаўся ў вадзе. Углядаюся пільней. Той, што ў вадзе, пачынае цягаць з возера ліпкія камякі глею. Яго напарнік набірае гэтых камякоў, як панесці, падымаецца на верх хаткі й доўга трамбуе глей між густа ўторкнутых паленцаў. Па ўсім відаць, руплівыя гаспадары ўмацоўваюць адну з верхніх лёжак. Я назіраю за імі — і мяне гэта суцяшае: бабры жывуць!