Міхась Зарэмба: З павагай да зямлі і да людзей...

— Што шчэ за возера — падземнае?.. — здзівіўся бацька.

— Тое самае, дзе вы былі. Блізка адсюль. Калі верыць паромшчыку, дык яно злучаецца з Сожам глыбінным тунэлем. — Малінін здзіўлены да непаразумення. — Ну як жа так, Гёрасім? Не чуў пра падземнае возера?.. Гэты раз бабры здорава цябе надурылі. Месцейка ў іх тут — лепшага не трэба!

Праз гадзіну наша машына была ўжо на шашы. Мы вярталіся ў Чэрыкаў на базу.

Беларусь — край блакітных азёраў, крыштальна-чыстых рэк, крутыя берагі якіх густа ўсеяны лазой і вярбою, дубняком і вольхаю; гэта край шматлікіх балот і балотцаў з паўсюднымі рачулкамі, крыніцамі й раўчукамі, дзе багата прынаднай спажыўнасці: чароту, аеру, трыснягу, белых і жоўтых гарлачыкаў, вадзянога арэха, а таксама асіны, кара якой для бабра амаль што далікатэс.

Увогуле ж, па харчаванні ў баброў няма канкурэнтаў. Хіба толькі андатра. Але яна зусім не пражорлівы звер, і нярэдка яе пасяленні можна бачыць непадалёку ад бабровых.

Як правіла, там, дзе жывуць бабры, водзіцца многа ўсялякай рыбы, бо мясціны гэтыя вельмі зручныя для нерасту, маюць безліч хадоў, у тым ліку і старых, забытых, куды рыба найчасцей і заходзіць на днёўку. Зімою ў бабровых азёрах рыба ніколі не прытхаецца, праз берагавыя лёхі-прадушыны вада ў любыя маразы дыхае — папаўняецца кіслародам.

Калі мала корму або вадаём забруднены, там бабры надоўга не затрымліваюцца. Бывае, што ў пошуку прыдатных умоў яны рашаюцца на многакіламетровыя вандроўкі сухапутам. I хаця ў бабра надзвычай востры слых, тонкі нюх і не абы-якая кемлівасць, ён, бывае, рызыкуе сабой: непаваротлівы ціхаход, безабаронны й лёгка даступны для нападу, уразлівы — трапляе часам на закусь ваўку, рысі, а то і ў рукі браканьера.

Стыхійнае рассяленне баброў немагчыма без значных страт. Зрэшты, колькасны рост пагалоўя звера ў перанаселеных раёнах рэзка скарачаецца, што само па сабе зразумела. Да таго ж яшчэ, бабры цэлымі сем'ямі ўступаюць у працяглыя «войны», наносячы адзін аднаму смяротныя траўмы, — і толькі з-за таго, каб не пусціць чужака ў свае ўладанні, на абжытую вотчыну.

Звычайна там, дзе нізкія берагі, што па вясне поўнасцю затапляюцца вадой, бабры будуюць сабе так званыя хаткі, прытым шматпавярховыя, з комплексам утульных «пакояў», усцеленых адмысловым паркетам — сухімі лазовымі стружкамі. Памеры хатак залежаць ад вясновай вады: чым вады болей, тым хаткі вышэйшыя. Пры гэтым старыя бабры (бацькі) не гоняць сваіх дзетак на неабжытыя ўгоддзі — уступаюць ім сваё абжытае селішча, а самі, калі адпавядаюць прыродныя ўмовы, паблізу ўзводзяць новую хатку ці проста пашыраюць старую (у рэках і азёрах з высокімі берагамі капаюць норы), каб разам з дзецьмі выходзіць уначы на прагулкі, аберагаць іх.

Бабры здзіўляюць чалавека і такімі складанымі збудаваннямі, як плаціны для ўтрымання вады, якія часта можна бачыць на балотах з невялікімі рачулкамі. Плаціны, зробленыя з паленцаў і гразі, надзейна перакрываюць раку і ўсё лета падтрымліваюць неабходны для баброў узровень вады.

Тое, што бабёр, калі параўнаць яго з іншымі грызунамі, высокаразвіты, яшчэ не значыць, што яго можна лёгка прыручыць, скажам, як сабаку ці ката. I ўсё ж — гэта бадай адзін з самых блізкіх да хатніх жывёл і адзін з самых гаспадарлівых звяроў. Ён імкнецца зберагчы свае кармавыя ўгоддзі, што знаходзяцца ў раёне пасялення. I толькі малыя бабраняткі маюць права на пэўную раскошу — адшчыкнуць сакаўную галінку вербалозу ля свайго селішча і паласавацца ёй.

Часам даводзілася бачыць і такія дзівосы, калі падгрызеная бабрамі асіна чаплялася голлем за суседняе дрэва і завісала. Што ж рабілі бабры? Ва ўсякім разе, не адступалі й распачатай справе надавалі далейшы ход — падразалі дрэва з камля, як дастаць, зноў. I працавалі да тае пары, пакуль кучмастая вяршаліна не падала долу. Так і хочацца верыць, што гэтая іх рацыяналізацыя — самы звычайны разлік, а не прыродны інстынкт, як сцвярджаюць вучоныя.

Людзі здаўна надавалі бабру асаблівую ўвагу. Адных ён вабіў тым, што футра яго заўсёды ацэньвалася значна вышэй за сабалінае. Другія ж — бачылі ў ім разумную істоту. Нярэдка прыручаных бабранятак індыянкі кармілі ўласным малаком — акурат як і сваіх грудных дзяцей.

Сярод рускіх памешчыкаў і беларускай шляхты было прэстыжным разводзіць побач з маёнткамі — у азёрах ці нават сажалках — баброў з чорнай афарбоўкай. Так прынцэса Альдэнбургская, напрыклад, у 1886 годзе завезла ў сваё родавае памесце Рамонь, што было ў Варонежскай губерні, пяць беларускіх баброў. Багацейка захаплялася не толькі паляваннем — яна трымала багаты звярынец з рэдкімі звярамі й птушкамі. Прывезеных баброў загадала выпусціць у невялічкае возера, якое папярэдне абнеслі частай металічнай сеткай. Ды бабры не пажадалі жыць за кратамі й падчас паводкі ўцяклі з няволі — перайшлі ў раку Усманку і паступова пачалі абжываць бліжэйшыя вадаёмы.