Міхась Зарэмба - З павагай да зямлі і да людзей...

Уранні паклікала Зою. А тут жа Усох уласаўцамі забіты — кішыць вёска не германцамі, а рускімі людзьмі, здраднікамі. Гэтыя — страшнейшыя за немцаў, свае ж. Распалажыліся дзе толькі можна. Адзін уласавец, малады такі, прыгожы — рускі, сказана, чалавек, пачуў, што я Зою прашу нікуды не адлучацца, пытае:

«Ваша дочка?» — I глядзіць-глядзіць на яе. «Ну, дочка...» — кажу так, а сама думаю: з чаго б гэта ён, што яму трэба? Не, бачу, павярнуўся і пайшоў да сваіх, а тады, спагадзя, вярнуўся, але ўжо з хлебам, і мёдам хлеб той памазаны. Пытае:

«Цётка, дзе вашы дзеці?» — I стаў гэтым хлебам намазаным частаваць нас.

Уласаўцы ж тады пчол Адамовічавых выдралі. Пчолы пакусалі аднаго з іх. Пакусанага заматалі ў прасціну і ўсё ранне вадой халоднай аблівалі. Ён апух, енчыць, корчыцца ў прасціне, а салдаты ўсё ллюць на яго вёдрамі ваду з крыніцы. I не адхаялі — памёр, наеўся мёду... А як закапалі «пчаляра», падышоў гэты самы ўласавец, што мёдам часціў, і стаў плакаць. Сядзеў і плакаў, доўга! Тады прызнаўся, што яго нявесту звалі Зояй. I забіў яе нехта са сваіх, з-за рэўнасці. Кулю паказаў — У кашалёчку насіў. Дык ён не ведаў — хто. А цяпер яму сказалі, што гэты самы й забіў, што пчол выдраў... Знябыўся ў горкім плачы хлапчына, і якраз апоўдні, бедалажка, наклаў на сябе рукі — застрэліўся. Ды акурат на дворышчы ў Кордзіхі, ля нас. Прыбег яго начальнік, пухлясты, з двума наганамі ў руках. Злюшчы-празлюшчы. Крычыць хлапцу гэтаму, ужо мёртваму:

«Гніда, трус!..» А тады загадаў нам, каб закапалі яго. Забраў аўтамат, дакументы.

Назаўтра мы двору падаліся, у Ходараў. Прыйшлі, а хаты нашай няма, згарэла. Лазня, праўда, стаіць. Мама мая з Нінай і Надзькай сядзяць на пажарышчы на абгарэлым бярне, вы-юць: думаюць жа, што нас ужо ў жывых няма. Трухалле, якое ўцалела, мама ў пограб сабрала, замкнула і хацела ўжо забіраць маіх дзевак да сябе. Эх, убачыла іх здаровымі — радуюся, пры мне ўсе, жывыя.

А ўсё так атрымалася. Ніна, калі сталі страляць, кінулася мяне шукаць, ды ўзбілася на мінавіцу партызанскую, сцежку, і апынулася аж, вуна, на Латачку, куды партызаны на абстрэл шашы хадзілі. Прыбегла, а там гільзы пустыя — кучамі. Шаша блізка, і немцаў на ёй поўна. Дык яна павярнула назад... Блукала па лесе, пакуль і не выйшла на сакалоўскае поле. Там убачыў яе Лапацуй, паклікаў да сябе. Ён быў у Сакалоўцы ў сваякоў і вяртаўся двору. За руку — прывёў Ніну дадому. А Луцэю і дзяцей немцы забралі й затахонілі аж у «куратнік». 1х бы там, няшчасных, і пастралялі, ды, праўда, мясцовыя паліцаі ведалі Луцэю, сказалі, што мужа ў яе няма, памёр яшчэ да вайны, і яе адпусцілі. А Надзя — Васіліна не ачулася — сапраўды крыкнула, бо куля, трасіруючая, чырканула ёй па назе, апякла.

Уселіся мы радком на бярно-асмалак, гаворым. Сямейка мая пры мне, і я клапачуся ўжо за Граську: дзе ён, што з ім?..

Як без яго жыць? Хаты няма — на цяплянішчы голая печ чорная, глядзець страшна. I тут — Мойчыха падышла. Злая. I пачала:

«О, дзе ні валачылася, а сама і дзеці неўрадзімыя... Кароўку маю збаёдала. Чуеш, дзе мая карова?!. Мужык, можа, забраў ды ўходаў там, у лесе?..»

Гэтымі словамі, як нажом пырнула. Во суседка — такая нягодніца.

«Ці йта ж можна так?.. Што ты вярзеш, баба? — кажу і як не заплачу. — Партызаны карову тваю з'елі?.. Сорам такое выдумляць. Столькі немцаў пёрла тэй дзень, яны й забралі. Не толькі ж тваёй — і маёй каровы няма!»

«Можаш не клапаціцца — тваю карову я забрала ўзамен на сваю. А што ж, не ўпільнавала маю — сваю аддай... Толькі так!»

Мне стала крыўдна. Камяк сухі падкаціўся да горла, душыць — не дыхнуць. «I бяры!.. Бяры, гадаўка чорная, бяры!» — Душа рвецца сказаць ёй так, адкрыта, у вочы. Ды сцерпела, пабаялася, што загалашу тут, на вуліцы. Хоць бы ж карова была, а то ж доіцца ўсяго на дзве дойкі, вымя тое — з кулачок, і яна пазарылася, забрала...

Мойчыха пазругвалася з мяне, а тады й кажа:

«Не ўбівайся — выпусціла тваю здыхлю. Вуна, бачыш, на лажках пасецца. — I — з раскаяннем: — Чорт мяне папутаў — стаяла б скаціна ў пуні, дык немцы, забіраючы, хоць бы які дакумент выпісалі. Паказвала б цяпер захадзяшчым, то, можа, кублы мае не трэслі б так пільна, не лазілі б у пограб прысмакаў шукаць. Каторы дзень усё пруць і пруць, хто ні забяжыць у двор, так і наровіць ухапіць якую рэч... Абагачаюцца».

Якраз Лаўрэн падышоў і ўсё гэта чуў. А па вуліцы міма нас абоз нямецкі валіць. Едуць жараўком на конях: сядзяць бабы маладыя — шлюхі, і немцы з кукардамі, п'яныя, у абнімку з імі. Можа, яны й не германцы — паліцэйныя, можа, здраднікі, ды ўсе ў нямецкай адзежы.