Лідзія Арабей - Пошукі кахання - Аповесці, апавяданні

А Фэля перад вайною служыла бібліятэкаркаю ў клубе культуральным, як пачалася вайна, пайшла ў вайсковы шпіталь дапамагаць параненым. Вось яны, перад самаю вайною,— пані Марыя паклала перада мною фотакартку.

Поўныя шчасця і радасці вочы... Какетлівы капялюшык... Галава схілена крышку набок, да светлай кучаравай галавы маладога мужчыны — таксама прыгожага і шчаслівага.

Тут Фэля старэйшая, чым на тым здымку, з вяночкам, але тое ж мілае аблічча... Служыла бібліятэкаркаю, а як пачалася вайна, пайшла ў вайсковы шпіталь... Як некалі Цётка — паэтэса Алаіза Пашкевіч... Выдавала часопіс для моладзі, рупілася пра беларускія бібліятэкі, а як пачалася вайна — першая сусветная — пайшла працаваць у вайсковы тыфозны шпіталь... Ці я сама прыдумваю гэту нітачку і звязваю цётку з пляменніцай, ці яна сапраўды існуе?

Варушыць старое, што зацягнулася ўжо раскаю гадоў, прытупіўшы боль, ахутаўшы памяць туманам — ці трэба?

Але варта дакрануцца да туману памяці, і ён пачынае рассейвацца, і сплывае з мінулага раска, адкрываючы глыбіні яго віроў.

— Фэля была вельмі адкрытая, і душою, і кішэняю,— расказвала Марыя Шлягер.— Яна дапамагала ўцякаць з Вільні тым, каго шукалі немцы, каму пагражала смерць. Мела знаёмых сярод простых сялян, сярод шляхты на Лідчыне і ў іх хавала людзей. Ці аднаго ўратавала ад смерці.

I зноў цягну я нітачку да Алаізы Пашкевіч:

«Яна наведвала сходкі, брала ўдзел у дэманстрацыях, рупілася пра арыштаваных сяброў...»

Гэта з успамінаў мужа паэтэсы, так паводзіла сябе Алаіза Пашкевіч у Пецярбурзе напярэдадні першай рускай рэвалюцыі. «Рупілася пра арыштаваных сяброў». Тое ж рабіла і Фэля.

Марыя Шлягер гаварыла:

— Я сама шукала Фэліных слядоў... Яна ж была жонкаю майго брата, блізкая мне... I знайшла чалавека, які больш чым хто ведаў пра Фэлю ў тыя гады... Ведаў пра яе смерць. Гэта Станіслаў Фядэцкі, цяпер стары ўжо чалавек. Ён нават апісаў мне тое, што ведаў. Яшчэ ў шэсцьдзесят чацвёртым годзе апісаў. Вось яго ўспаміны, я падрыхтавала іх да вашага прыходу,— і пані Марыя падала мне лісткі, спісаныя па-польску на машынцы.

«Успамін пра Фэлю Пашкевіч-Шлягерову»,— прачытала я загаловак 1.

Спачатку Станіслаў Фядэцкі пісаў пра сябе. Што да вайны ён служыў у Вільні інспектарам працы. Належаў да кола прагрэсіўнай польскай моладзі «Па-просту». Там і пазнаёміўся, і пасябраваў з Вітольдам Шлягерам і яго жонкай Феліцыяй.

Як пачалася вайна, Вітольд Шлягер пайшоў у войска. На вайне і загінуў.

У саракавым — сорак першым гадах аўтар успамінаў працаваў у савецкіх установах, і калі немцы напалі на Савецкі Саюз, хаваючыся ад расправы, выехаў у маёнтак свайго нябожчыка айчыма. Маёнтак называўся «Лябёды», месціўся недалёка ад Старога Двара. Там Станіслаў Фядэцкі і сустрэўся зноў з Феліцыяй Пашкевіч-Шлягеровай, якая са сваёй сяброўкай Аляй, пакінуўшы Вільню, жыла ў Старым Двары, фальварку сям’і Пашкевічаў.

1Успаміны Станіслава Фядэцкага знаходзяцца ў аўтара гэтых радкоў.

А далей уставалі карціны.

Па начах у Стары Двор часам прыходзілі людзі, стукаліся ў Фэліны дзверы, і яна адчыняла, пускала людзей. Яны начавалаі ў хаце з дзяўчатамі, а далей іх адпраўлялі ў іншае месца. Гэта былі падпольшчыкі з Вільні, яўрэі, што ўцякалі з віленскага гета. Некаторых Фэля ведала, іншых пасылалі да яе знаёмыя, упэўненыя, што Фэля дапаможа.

А ў акрузе дзейнічалі партызанскія атрады. Атрады партызан савецкіх і атрады АК, Арміі Краёвай. Пад мястэчкам Васілішкі, што было недалёка ад Старога Двара, звіў гняздо і атрад АК пад камандаваннем Рагнеры. Ён дзейнічаў па загадах урада, што сядзеў у Лондане, і якому не так страшны быў Гітлер, як страшнымі былі «саветы», і які зусім не шкадаваў крыві палякаў. Рагнераўцы супрацоўнічалі з немцамі, яны выведвалі настроі людзей, выведвалі, хто чым дыша, і таму, хто дыхаў з імі не ў лад, выносілі свае прысуды. А каб лягчэй было вывіжоўваць, рагнераўцы часам выдавалі сябе за партызан савецкіх, вялі «савецкія» размовы, лаялі немцаў і хвалілі Чырвоную Армію.

Болын асцярожныя не паддаваліся на правакацыі. Як піша ў сваіх успамінах Станіслаў Фядэцкі, не паддаўся на правакацыю і ён. А Фэля паддалася. Пачала скардзіцца гэтым «савецкім» партызанам на паліцыю ў Васілішках, кіраваў якою былы польскі афіцэр, лаяць немцаў і выказваць сімпатыю да рускіх.

Першай акцыяй той самай васілішкаўскай паліцыі супроць дзяўчат быў арышт Фэлінай сяброўкі Алі, пра якую шапталіся, што яна яўрэйка і імя яе зусім не Аля.