Михась Южик - Перакулены час

З беларускай літаратурай стасункі былі не лепшыя. Першыя пяць гадоў іх вучыла пажылая добрая і надзвычай непатрабавальная настаўніца. Яна расперазала іх да такой ступені, што вучні на ўроках роднай мовы і літаратуры хадзілі на галовах, тузаліся, раўлі ва ўвесь голас і, вядома, сказа пабудаваць па-беларуску былі няздатныя. І калі ў апошнія два гады, з прычыны сыходу памяркоўнай настаўніцы на заслужаны адпачынак, іх клас прыняў новы педагог, надарылася катастрофа. Новая настаўніца, суровая кабета гадоў сарака, двойкамі па ведах і паводзінах хутка ўтаймавала сваіх падапечных. А Васіль з-за свайго панурага і натурыстага характару адразу ж патрапіў пад гарачую руку і быў неафіцыйна залічаны ў галоўныя разбойнікі і бузацёры. Ён нагрубіў настаўніцы па нейкай пусцяковіне. Тая аказалася задужа злапомнай і не даравала яму ажно да выпускнога вечара. Тройка па беларускай літаратуры была адзінай у пасведчанні аб заканчэнні школы. Ці да любові тут да роднае мовы?

Нават у самым квяцістым і вычварным сне не мог сасніць тады Васіль Сурмач, што праз некалькі гадоў не пад прынукай, а самохаць захопіцца ён літаратурай, што сам будзе нешта такое крэмзаць. Што запішацца адразу ў некалькі бібліятэк горада, што будзе чытаць запоем класічную літаратуру. А тым не менш менавіта так сталася.

Пачалося ўсё з таго, што ў адзін памятны дзень не аказалася ў яго пад рукой прывычнага пікантна-жвавага чытва (са стралянінай, пасцельнымі сцэнамі і абавязковай дэтэктыўнай закруткай). Не паказваў у той вечар нічога падобнага і тэлевізар. І тут на вока замаркочанаму ад бяздзейнасці хлапчыну трапіўся рад кніг у цёмна-сініх строгіх вокладках. Тое быў збор твораў А.Купрына. Васіль ведаў гэтыя кнігі па тым, што ягоны брацельнік з братавай у свой час проста зачытваліся імі, прытым прыводзілі адно аднаму ўслых асабліва смешныя месцы ці трапныя выразы і тады проста каціліся з рогату. Васіль шчыра зайздросціў ім, бо і сам любіў забаўляльнае і жывое чытво. Заміналі ўзяць у рукі тыя строгія тамы дзве акалічнасці. Па-першае, гэта была ўсё-такі класіка. А слова “класіка” яшчэ са школы выклікала ў Сурмача моцную ўнутраную дрыготку. Па-другое, надта ўжо паблажліва, з пыхлівым выглядам прапаноўваў яму пачытаць Купрына старэйшы брацельнік – сарамаціў неадукаванасцю, цемнатою, вузкім кругаглядам і падобнае. А Васіль з дзяцінства прывык пярэчыць брату.

Але ў той вечар Яўген з Галяй былі, здаецца, у тэатры, і таму Васіль адвольна, але без асаблівых спадзяванняў і даверу вышмаргнуў з багатай кніжнай секцыі першы том А.Купрына. Ён меркаваў прачытаць адно-два апавяданні, расчаравацца і кінуць. Але з першых жа старонак, што называецца, з галавой акунуўся ў яскравы свет надзіва жывых, трапяткіх і праўдзівых вобразаў. Кароткія апавяданні Купрына ўяўляліся яму проста выхапленымі з віру паўсядзёншчыны кускамі жыцця, кускамі, нейкім неймаверным майстэрствам пакладзенымі на кніжныя старонкі. На гэтых плоскіх аркушах паперы, сярод радкоў тэксту, бурліла сапраўднае, паўнакроўнае, радаснае і горкае жыццё. Там кахалі і ненавідзелі, радаваліся і плакалі, нараджаліся і паміралі людзі, у існаванні якіх Сурмач ані на секунду не ўсумніўся. Кожнае невялічкае, на пяць-дзесяць старонак, апавяданне выклікала ў яго буру эмоцый, ускалыхвала прыбітыя камуністычнай ідэалогіяй і матэрыялістычным выхаваннем спрадвечныя памкненні чалавечай душы, адказвала на пытанні, якія за амаль дваццаць гадоў свядомага быцця назбіраў Васілёў розум. Адказваў на пытанні, на якія, здавалася б, не можа адказаць чалавек.

Замест апрыкрых кананічных герояў прасавецкай літаратуры, замест мускулістых, з курынымі мазгамі супергерояў сучаснага літаратурнага смецця ў творах гэтага цудоўнага аўтара паўставалі нармальныя, сярэднія, нічым не адметныя і разам з тым надзвычай выразныя і аб’ёмныя характары. Яны размаўлялі, як размаўляюць нармальныя людзі – простай і сакавітай мовай. Іх апаноўвалі натуральныя пачуцці, і дзеянні іх былі гэтаксама натуральныя – чалавечыя. Добрае, высокае і боскае тут праўдзіва перапляталася з нізкім, заганным, бязлітасным.

О, як паверыў тады Купрыну Сурмач! У той памятны дзень чытаў ён да позняй ночы. Вакол хадзілі бацькі, вярнуўся брат з жонкай, гаманілі, нават звярталіся з чымсьці да Васіля, затым леглі спаць – хлопец не заўважаў гэтага. Прачытаўшы з лёту, запоем, палову першага тома, ён са здзіўленнем зазначыў назаўтра, што выразна памятае кожнае са шматлікіх кароткіх апавяданняў, што можа пераказаць любое. І ён пераказваў іх мысленна, пераказваў сабе, пакутліва чакаў заканчэння працоўнага дня, каб ізноў акунуцца ў нечакана адкрыты свет чалавечае Праўды. Так, чытаць Праўду, чытаць па сваім інтарэсе і волі – гэта было новае, ашаламляльнае адчуванне – накшталт першага юначага, шчырага і апантанага кахання. За адным выключэннем: у каханні, калі яно напраўду каханне, начыста адсутнічае розум. Кахаць можна і вельмі непрыстойнага, і вельмі цёмнага, і нават вельмі заганнага чалавека. У каханні, як ні круці, усё-ткі пераважае цела. Пры захапленні ж высокай літаратурай розум не толькі не зацьмяваецца, ён прасвятляецца і шырэе. Сурмач, на той час чалавек вельмі пасрэднага культурнага выхавання, востра адчуваў гэта.