Михась Южик - Перакулены час

– А што ж тут кепскага?

– Вершыкі! Мала, відаць, такіх паэтаў за савецкім часам у псіхушках пераседзела! Чым справай займацца, сям’ю ствараць, дзяцей нараджаць і гадаваць, мы лепш вершаскладаць будзем! Харошая пазіцыя! І галоўнае – лёгкая, бестурботная. Ты, бацька, шчыруй, гарбацься, а нас не чапай! Нас муза наведала!

– Не разумею тваіх насмешак…

– А я гляджу, ён усё нешта крэмзае апошнім часам: то за сталом, то на канапе ў блакноце. Як зойдзеш да яго – скоранька хавае ды канфузіцца. А ён вось дзе – перац! Праўду кажуць – няма роду без выроду! Канешне, дзе ж тут чалавекам будзеш! Яны ж, паэты, не па зямных – па ўзнёсла-нябесных законах жывуць.

– Не блазнуй, не пасуе гэта пажылому чалавеку, – упікнула Сурмача-бацьку Людміла Пятроўна.

У гэты міг на тумбачцы зазвінеў тэлефон. Яна памкнулася да яго, але муж, што сядзеў бліжэй да апарата, узяў трубку першы.

– Угу, угу… угу... – адно мыкаў ён з кіслай мінай на твары. – Ну што ж… вольнаму воля…

– Хто гэта – Васіль? – хапалася за трубку Людміла Пятроўна.

– Ды не рві ты дрот, – буркнуў бацька. – Павесілі ўжо. Ён, хто ж яшчэ! Лёгкі на ўспамін.

– І што?.. Што ён табе казаў?

– Яго вялікасць паведамілі, што спачываць сёння дома не будуць, – крыўляўся Сурмач-старэйшы. – Заначуюць у заводскім інтэрнаце.

– А ў каго?

– А не дакладвалі! – зляпіў клоунскую грымасу муж. Затым буркнуў: – У мадам сваёй, мусіць. У яго, як ты памятаеш, там мадам ёсць… Вольнаму, так сказаць, воля…

Пасля Васілёвага званка Людміла Пятроўна хутка легла спаць. А раздражнёны Сяргей Уладзіміравіч яшчэ доўга шоргаў, тэпаў і бразгаў на кухні, у ваннай і туалеце. Гэтай ноччу ў яго надарыўся прыступ страшэнных пячоначных колікаў. Вызывалі “хуткую дапамогу”.

9

Праз два дні пасля вышэйапісаных падзей Васіль Сурмач сядзеў у холе пятага паверха будыніны СКБ на мяккай канапе і насцярожліва зіркаў па баках. Працоўны дзень набліжаўся да свайго заканчэння, у шырокім акне, злева ад Васіля, марудна, але няўхільна вечарэла. Справа час ад часу з бразгатам адчыняліся дзверы ліфта, які дастаўляў сюды нешматлікіх службоўцаў. Тут не было канструктарскіх аддзелаў, а размяшчаліся толькі бухгалтэрыя, кабінеты ксеракапіравання, начальніка СКБ і розных яго намеснікаў.

Дык што ж рабіў тут малады і нічым не слынны інжынер Васіль Сурмач? Уся адметнасць яго становішча заключалася ў наступным. Ужо некалькі месяцаў як ён аблюбаваў гэтае месца для пісання вершаў. А што ён іх усё-такі піша, мы няўзнак даведаліся з папярэдніх глаў, калі падслухалі гаворкі яго дамашніх. Хол паблізу кабінета начальніка СКБ быў самым ціхім, нешматлюдным і ўтульным кутком гэтай канструктарскай установы. Тым болей што ўсё службовае жыццё тут згрупавалася направа ад хола: і ліфт, і шэраг кабінетаў, і курыльня, і выхадная лесвіца. Хол знаходзіўся як бы на водшыбе – тыповае месца адпачынку. Людзей, якія меліся сюды завітаць пасядзець, было чуваць зводдалеку па цокаце і грукаце абцасаў па гулкай бетоннай падлозе. Ліфт савецкай вытворчасці, як водзіцца, падыходзіў са скрыпам. І таму Васілю можна было не апасацца быць заспетым знянацку якім-небудзь саслужыўцам за неслужбовым і для нармальнага чалавека смешным заняткам.

Гісторыя далучэння Сурмача да аматарскіх заняткаў літаратурай і простая і складаная адначасова. Вырасшы ў тыповай тэхнічна-інтэлігенцкай сям’і, Васіль усё дзяцінства, школьныя і інстытуцкія гады амаль нічога сур’ёзнага не чытаў. Праграмныя творы беларускай і рускай літаратуры з-за сваёй ідэалагічнай скіраванасці і збольшага вялікіх аб’ёмаў яго не вабілі. Школьныя ж настаўнікі хораша пашчыравалі, каб выпрацаваць у неруплівага вучня агіду да гэтых твораў. Як жудлівы сон, успамінае цяпер Васіль здачу вершаў у няўрочныя часы, выстойванне для таго гадзінамі перад настаўніцкай у чарзе з такіх жа гаротнікаў. Гэтыя катаванні праводзіліся зазвычай напрыканцы вучэбнай чвэрці, асабліва лютыя – пад Новы год. Тады трэба было вызубрыць і адчаканіць літара ў літару ды яшчэ з адпаведнымі інтанацыямі каля дзесятка вершаў Маякоўскага, Твардоўскага, расказаць, не збіваючыся, некалькі празаічных песень М.Горкага і іншых вялікіх пісьменнікаў. Найменшая замінка вяла за сабой выгнанне з кабінета і прыладкаванне ў хвост даўжэзнай чаргі. Некалькі дзён запар да позняга вечара мучыла істэрычная настаўніца рускай літаратуры сваіх вучняў. Ніводзін бядак не абмінаў гэтага выпрабавання. Яе новаўвядзеннем было – ставіць адзнаку па кожным праграмным вершы асобна. А вершы за чвэрць прапаноўваліся для вывучэння на памяць дзесяткамі. Апантаная настаўніца не выстаўляла выніковай адзнакі, пакуль напроці кожнага прозвішча ў класным журнале не выстраіцца энная колькасць ацэнак. І нельга тут было схавацца за хваробы і падобныя ўважлівыя прычыны. А што рабілася з ёю, калі, не вытрымаўшы здзеку з любімага Маякоўскага, бралася яна сама паказваць, як трэба чытаць яго вершы! І без таго бледны твар настаўніцы бляднеў яшчэ больш, уся ейная постаць рабілася як бы бязважкай і небанакіраванай, голас трымцеў утрапеннем падзвіжніцы, выразныя жэсты рук то секлі ад пляча, кленучы ворагаў рэвалюцыі, то крыллем птушкі ўзмахвалі дагары, перадаючы нястрымны палёт у светлую будучыню. Васіль не мог тады адарваць ад яе вачэй. І таму свае “траякі”, атрыманыя за чытанні такіх векапомных вершаў, здаваліся яму Божай ласкай.