Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

— Ён мне раней расказваў. Там, у Краснадоне, на шахце, забілі адна­го выкладчыка вучылішча, іх брыгадзіра. Быў абдзіралам, рэзаў усякія расцэнкі, сабе грошы налічваў. Вось адзін адчайны хлопец і пакараў яго. Недзе ў парку ў нядзелю былі танцы, іграў аркестр, фабзайцы таксама там круціліся, і іх брыгадзір — падпіты, вясёлы, задзіраўся з хлопцамі. Вось той фраер і шаснуў яму нажом па шыі, па соннай артэрыі. I нават не ўцякаў, здаўся міліцыі.

— Ой, лепш бы я не пыталася пра гэты самасуд. Вялікі грэх адабраць у чалавека жыццё, — ажно здрыганулася Рагнеда. — Не судзяць людзі, судзіць Бог.

— Відаць, часам Бог доўга прыглядаецца да злодзея, таго, хто робіць зло, і ўсё адкладвае кару, чакае — мо чалавек адумаецца? I тады збоку нехта смелы ці жорсткі бярэцца паправіць несправядлівасць, бярэ грэх на душу — і судзіць нейкага там гада сваім судом, сваёю ўласнаю рукою. Я лічу, што самасуд — гэта суровае папярэджанне тым, хто не баіцца Бога і робіць зло. Ён думае, што Бог пра яго забыўся. Ажно знаходзіцца рука, якая яго дастае — рука самасуду...

— Нешта ты, Янка, вельмі намудрыў, што я і не разабралася, — сказала Рагнеда ўжо ў дзвярах крамы.

Яны купілі белага хлеба, чорнага ўжо не было, малака, масла, смятаны ўжо не было — ці яшчэ не было? — у другой краме па дарозе купілі марозіва — спецыяльна для жанчын, — сказа ў Янка, і Рагнеда згадзілася.

Дома быў поўны парадак. Маці на ганку перабірала гарох, аддзяляла паточаны чэрвямі ад цэлага, ля яе ног котка з кацянем гулялі ў свае гульні. Кошка абдымае малое пярэднімі лапамі, прытрымліваючы, каб не ўцякло, а заднімі хуценька штурхае яго ў жывоцік, а зубамі жартам матлошыць яго ці ліжа яму поўсць. Кацяня то спрабуе адбівацца — смешна б’е кошку па лапах сваею яшчэ слабаю лапкаю, то проста «здаецца» — сцішваецца і не супраціўляецца зусім, ляжыць, як нежывое, а кошка не ведае, што з ім рабіць далей: надыходзіць момант прымірэння.

Паглядзелі, пасмяяліся, Янка аддаў матцы сумку з пакупкамі, а сам пайшоў рыхтаваць скрынкі для яблыкаў, зноў трэба збіраць ападкі, іх ужо на зямлі шмат пад кожнаю яблыняю.

За яблыкі ўзяліся дружна, назбіралі ажно чатыры скрынкі, Рагнеда ўжо так стамілася, што поўзала ракам па траве, рагаталі з яе, як малыя, рагатала і яна сама.

Але здаць апад не паспелі, бо спазніліся, было ўжо восем вечара. Праз якую гадзіну сталі вячэраць, елі бульбу з салам і з кіслым малаком. Неяк прапала ранейшая напружанасць, якая была дагэтуль. I, відаць, таму, што ў абед Янка папрасіў прабачэння ў маткі. што ў сераду так груба з ёю гаварыў, забыўшыся пра субардынацыю, пра павагу да ўзросту і сацыяльнага становішча чалавека.

У маткі сёння быў лірычны настрой, яе пацягнула на ўспаміны. Расказвала, як яна вучылася ў Полацкім інстытуце шляхетных дзяўчат, як яны любілі чытаць святыя кнігі, можна сказаць, праграмныя, але былі ў іх і свае, якіх нельга было паказваць настаўнікам. Запомніўся ёй зборнік Янкі Кугіалы «Шляхам жыцця», які ім падараваў знаёмы хлопец. Яна нават яшчэ не забылася і змагла працытаваць чатырохрадкоўе з верша «Бабуль­ка — прадаўшчыца зёлак»: «Ляжаць перад бабкай ці вечар ці ранак, пучкі дзевясілу, чабор і румянак. Ад кожнай хваробы ё зёлкі, карэнні, лячыць можна імі падвей, парушэння».

I ўспомніла яна гістарычны верш Янкі Купалы, з якога цытуюць апошні куплет, яна яго запомніла таксама:

А вот як не любіць гэта поле і бор,

I зялёны садок, і крыклівую гусь!..

А што часам тут страшна заенча віхор?

Гэта енк, гэта крык, што жыве Беларусь!

Потым неяк непрыкметна перайшлі да нядаўнага разладу: як Янка «выступаў», як бегаў-выдыгаў ад ганка да калодзезя, размахваў рукамі і даказваў свае ісціны. Рагнеда перадавала ўсё гэта ў «асобах», і яны проста браліся за жываты ад смеху. Смяяўся і сам Янка, бо што яму заставалася рабіць? Ну перабраў ён меру, ну перагнуў палку, даў сабе волю, расперазаўся... Што яшчэ? Не ўлічыў, што ён у гасцях, а ў гасцях паводзіць сябе трэба адпаведна.

Вячэра прайшла ў цёплай сяброўскай атмасферы, як пішуць палітычныя аглядальнікі. Маці неяк на вачах мянялася да іх — у лепшы бок. Хоць жаданне камандаваць у яе не прайшло, aле ўжо неяк спакойна яна глядзіць на тое, што яны робяць, часта паўтарае фразу: «рабіце што хочаце, хоць на галаве хадзіце», менш гаворыць сваё любімае «я знаю», а раней яна гаварыла яго на кожнае Янкавае і Рагнедзіна слова, яе кароннае «я тут гаспадыня», яны ўжо не чулі некалькі дзён... Мо і не дарэмна Янка «выступаў»?

А вечарам Рагнеда гаварыла з суседкаю Аляксейчыхаю, яны ўбачыліся цераз плот, прысталі і завялі гамонку. Суседку зацікавіла, а што гэта ў іх як бы нейкі шум чуваць быў у дварэ некалькі дзён назад? Нібы Янка на некага тут сварыўся? Ці праўда гэта? Рагнеда расказала, з чаго пачалося, і што Янка выказаў некалькі «цёплых» слоў матцы: за яе сквапнасць, за тое, што любіць падаваць каманды хоць трэба, хоць не трэба, і яшчэ дадаў сяго-таго.