Gore Vidal - Stworzenie Świata

– Twoja żona mówiła mi, że Pitagoras zbudował szkołę w Krotonie. – Lais lubiła żonę Demokedesa, która jej w niczym nie zagrażała. – Przybywają tam ludzie z całego świata, by się u niego uczyć.

– Nie jest to szkoła w dosłownym znaczeniu. Jest to raczej… po prostu on i pewna liczba innych świętych mężów żyją w tym domu zgodnie z tym, co Pitagoras nazywa „ideałem życia”.

– Nie jedzą fasoli. – Histiajos pozwolił sobie na śmiech. Po dziś dzień najlepszym sposobem rozśmieszenia ateńskiej widowni jest wzmianka o pitagorejskim zakazie jedzenia fasoli. Ateńczycy uważają, że tabu to jest szalenie śmieszne, zwłaszcza jeżeli aktor ateński wypowiadając tę kwestię głośno pierdzi.

– On wierzy, że ziarna fasoli zawierają ludzkie dusze. Bo kształtem przypominają ludzki płód. – Demokedes jako człowiek nauki zawsze poważnie traktował wszystkie teorie związane z początkiem rzeczy. – Pitagoras również nie jada mięsa w obawie, że może niechcący spożyć swojego przodka albo przyjaciela, którego dusza przeniosła się akurat do tego zwierzęcia.

– Jak długo, zdaniem Pitagorasa, dusze przechodzić mają z jednego stworzenia do innego? – spytałem.

Obydwaj Grecy spojrzeli na mnie z prawdziwym zaciekawieniem. Byłem dla nich przez chwilę następcą Zoroastra, nie dzieckiem.

– Nie wiem, Cyrusie Spitamo – powiedział Demokedes, z szacunkiem wymawiając moje imię.

– Czy do końca czasów długiego panowania, czy też krócej? – Zafascynowała mnie doprawdy oszałamiająca nowa koncepcja śmierci, odradzania się i… właśnie… czego jeszcze? – Przecież na pewno nic nie może się narodzić po końcu nieskończonego czasu.

– Nie mogę mówić w kategoriach poglądów Zoroastra… czyli jego prawdy. – Demokedes nie zamierzał kwestionować religii Wielkiego Króla. – Mogę tylko powiedzieć, że według Pitagorasa celem ludzkiego życia powinno być wyzwolenie iskry boskości tkwiącej w każdym, by mogła połączyć się z całym wszechświatem, który dla niego jest czymś w rodzaju ruchomego, żyjącego eteru… harmonijną, doskonałą całością.

– Ja jestem dzieckiem ziemi i gwiaździstego nieba – oświadczyła Lais. Zaczęła śpiewać nader długą i tajemniczą pieśń o stworzeniu świata, tak jak je widziały czarownice z Tracji. Słuchałem jej niecierpliwie.

Kiedy skończyła, Demokedes podjął przerwany wątek.

– Celem nauk Pitagorasa jest wyzwolenie się z cyklu ponownych narodzin. Uważa, że można to osiągnąć przez samozaparcie, obrzędy, przez oczyszczenie za pomocą odpowiedniej diety, przez studiowanie matematyki i muzyki. Niezależnie od tego, czy doktryna ta jest prawdziwa, czy nie, dzięki Pitagorasowi i jego szkole Krotona objęła obecnie swym wpływem niemal całą południową Italię.

– Nie dlatego – odezwał się Histiajos. – Podziękuj lepiej swojemu teściowi, Milonowi. To wielki żołnierz. – Jak na Greka Histiajos był zadziwiająco mało zainteresowany filozofią; słowo to wynalazł Pitagoras dla określenia prawdziwej miłości do wiedzy.

Pitagoras przy pomocy Demokedesa – tak przynajmniej poinformował mnie Demokedes – ustalił, że ośrodkiem myślenia jest mózg. Nie znam dowodów potwierdzających tę teorię, ale nawet gdybym je znał, pewnie bym ich nie zrozumiał. Wierzę jednak, że to prawda. Sprzeczałem się na ten temat z Chińczykami, którzy uważają, że ośrodek myślenia znajduje się w żołądku, wrażliwszym od innych organów, o czym świadczy to, że często burczy. Demokryt upomina mnie, że już o tym wspominałem. Miej do mnie cierpliwość. A poza tym powtarzanie to podstawa procesu uczenia się.

– Ja przypisuję sukces Krotony cnotom jej mieszkańców. – Demokedes znów zakaszlał w chustkę. – Oni wierzą, że ich nauczyciel jest bogiem, i nie wiem, czy nie mają racji.

– Ale czy o n tak uważa? – Histiajos lubił stawiać kropkę nad i. Demokedes potrząsnął głową.

– Sądzę, że według Pitagorasa wszystkie rzeczy są ze sobą powiązane, wszyscy jesteśmy częścią wszechświata i każde z nas cząstką całej boskości. Nie możemy jednak połączyć się z całością, zanim nie uwolnimy się od ciała, które jest naszym grobem.

– Dlaczego? – zapytała Lais.

– Aby wykroczyć poza ból świata, poza poczucie niepełności…

– Orfeusz zstąpił do piekła – powiedziała Lais jak gdyby w odpowiedzi; być może słusznie. Nigdy nie zapoznałem się dokładnie z kultem Orfeusza. Był Trakiem, który zszedł do piekła, aby domagać się powrotu zmarłej żony. Powrócił, ale bez niej. Zmarli nie powracają. Później rozerwano go na strzępy, myślę, że za bezbożność.

Kult Orfeusza był zawsze popularny w głębi kraju, zwłaszcza w nawiedzonej przez czarownice Tracji. Ostatnio kult ten zaczął się rozpowszechniać w całym greckim świecie. Niewiele o nim wiem, lecz wydaje mi się, że jest tylko zwulgaryzowaną wersją pięknej i naprawdę starożytnej legendy o Gilgameszu. On także zszedł do piekła, żeby odzyskać zmarłego kochanka, Enkidu. Nie, Demokrycie, Gilgamesz nie był wprawdzie Grekiem, ale autentycznym herosem i jak większość bohaterów chciał osiągnąć zbyt wiele. Nie było takiej rzeczy, której nie potrafiłby przezwyciężyć, z wyjątkiem śmierci, która jest nicością samą w sobie. Heros chciałby żyć wiecznie. Lecz nawet heroiczny Gilgamesz nie potrafił odwrócić naturalnego porządku rzeczy. Gdy pogodził się wreszcie z ostateczną prawdą, uzyskał spokój… i zmarł.

Poznałem historię Gilgamesza w Babilonie. Kiedyś Gilgamesz był przedmiotem kultu na całym świecie, ale dziś jest raczej zapomniany, i to wszędzie poza Babilonem. Czas długiego panowania jest naprawdę bardzo długi. Niestety, Grecy nie mają pojęcia o tym, jak stara jest ziemia. Nie zdają sobie chyba sprawy, że wszystko, co mogło się zdarzyć, już się zdarzyło. Z wyjątkiem końca. W Indiach wierzą, że koniec się też już wydarzył i powtarza się w cyklach tworzenia, w których świat spala się i odradza wciąż na nowo.

Teraz Demokryt uważa za stosowne poinformować mnie o orfizmie. Okazuje się, że jego wyznawcy też wierzą w wędrówkę dusz, proces kończący się dopiero, kiedy poprzez obrzędy i im podobne rzeczy dusza zostaje oczyszczona. Ulegam Demokrytowi. Jesteś przecież urodzony w Tracji. Przekonałeś mnie także, że Lais mimo całej swojej znajomości tajemnej wiedzy, nigdy nie rozumiała kultu Orfeusza.

– Nie jestem pewny, czy Pitagoras twierdził, że odwiedził Hades, ale opowiedział mi dziwną historię. – Demokedes był nieco speszony, jak gdyby nie bardzo miał ochotę to powtórzyć. – Wkrótce po jego powrocie z Babilonu spacerowaliśmy po nowym molu, które Polikrates wybudował w porcie. Pitagoras nagle przystanął i zaczął się we mnie wpatrywać. Jest znacznie ode mnie wyższy. „Pamiętam, powiedział, pamiętam wszystko.” Nie miałem pojęcia, o czym mówi. „Wszystko? Co pamiętasz?”, zapytałem. „Moje poprzednie wcielenia”, odrzekł. Wyglądał na bardzo przejętego. Oświadczył, że w jednym ze wczesnych wcieleń był synem boga Hermesa i ludzkiej istoty. Hermes tak kochał swojego syna, że obiecał dać mu wszystko, czegokolwiek zażąda, oprócz nieśmiertelności. Tylko bogowie są nieśmiertelni. Chłopiec poprosił więc o drugą najcenniejszą rzecz: „Spraw, żebym w następnych wcieleniach pamiętał, czym i kim byłem w poprzednich. Hermes zgodził się na to. Tak więc, powiedział Pitagoras, wiem, co to znaczy być ptakiem, wojownikiem, lisem czy Grekiem pod Troją. Byłem, jestem i pozostanę tym wszystkim, dopóki nie złączę się z całością.”

Opowieści Demokedesa zrobiły na mnie wielkie wrażenie i często żałuję, że nie znałem Pitagorasa. Kiedy rywalizujący z nim uczeni spowodowali, że usunięto go z Krotony, schronił się w świątyni w Metaponcie, gdzie powoli zagłodził się na śmierć. Miałem w tym czasie około dwudziestu lat, mogłem więc tam pojechać i go zobaczyć. Mówiono, że przyjmował ludzi aż do końca życia. To znaczy do przypuszczalnego końca. Być może jednak przechadza się teraz po ulicach Aten pełen wspomnień z tysiąca poprzednich wcieleń.