Gore Vidal - Stworzenie Świata

Kserkses wezwał mnie pewnego popołudnia.

– Chodź, obejrzymy grób twojego imiennika – powiedział.

Pojechaliśmy więc razem konno do odległego grobu Cyrusa Wielkiego w Pasargadzie. Na siedmiostopniowym podwyższeniu stała niewielka świątynka z białego wapienia z portykiem wspartym na smukłych kolumnach. Kamienne drzwi wyrzeźbiono tak, żeby wyglądały jak z drzewa. Wewnątrz na złotym łożu leży Cyrus.

Chociaż mag opiekujący się grobem był najwyraźniej czcicielem diabła, na nasz użytek skwapliwie zaintonował hymn do Mądrego Pana. Nawiasem mówiąc, strażnik mieszka w domu przy grobowcu i raz w miesiącu składa w ofierze duchowi Cyrusa konia – stary zwyczaj Arjów, nad którym głęboko bolał Zoroaster.

Kserkses kazał magowi otworzyć grobowiec. Weszliśmy obaj do cuchnącej stęchlizną komnaty, gdzie zabalsamowane woskiem ciało Cyrusa leży na złotym łożu. Obok na złotym stole piętrzy się wysoki stos wspaniałych klejnotów, broni, szat. Wszystko to jarzyło się w migotliwym świetle pochodni trzymanej przez Kserksesa.

Wyznać muszę, że widok sławnego człowieka, który nie żyje już od ponad pół wieku, wywołuje dziwne uczucie. Cyrus odziany był w szkarłatne spodnie i płaszcz z zachodzących na siebie złotych blaszek. Płaszcz zapięto szczelnie przy szyi, ażeby ukryć cięcie po toporze barbarzyńcy. Kserkses obojętnie rozchylił płaszcz odsłaniając ciemną jamę w miejscu karku Cyrusa.

– Kręgosłup został przecięty – rzekł. – Nie wydaje mi się szczególnie przystojny, a tobie? – Spoglądał krytycznie na twarz pokrytą warstwą jasnego wosku.

– Był już stary – szepnąłem. Gdyby nie lekka szarość cery, Cyrus mógłby naprawdę spać i ja w każdym razie nie miałem ochoty go budzić. Bałem się.

Kserkses się nie bał.

– Zażądam, żeby moje zwłoki zabezpieczył Egipcjanin. – Nie podobał mu się sposób, w jaki zabalsamowano ciało Cyrusa. – Kolor jest niedobry. I zapach też. – Wciągnął stęchłe powietrze i skrzywił się. Ja czułem tylko woń różnych maści użytych do balsamowania. – Śpij dobrze, Cyrusie Achemenido! – Kserkses zasalutował pogodnie założycielowi imperium. – Zasługujesz na odpoczynek. Zazdroszczę ci. – Nie zawsze wiedziałem, kiedy Kserkses jest poważny, a kiedy nie.

Kserkses urządził sobie kancelarię w budynku znanym jako pawilon Dariusza, chociaż zbudował go w całości Kserkses jeszcze jako następca tronu. Kallias mówi mi, że tę uroczą budowlę właśnie kopiuje Fidiasz. Życzę mu powodzenia. Była to pierwsza na świecie budowla z portykami ze wszystkich czterech stron. Demokryt wątpi, czy to prawda. Ja też miałbym wątpliwości, gdybym przebywał wśród filozofów.

Wkrótce po wizycie u grobu Cyrusa Kserkses wezwał mnie oficjalnie. Aspamitres czekał w westybulu pawilonu. Jak zawsze gorliwie starał się być usłużny. Istotnie, dzięki Aspamitresowi lenistwo i złe maniery urzędników kancelarii Dariusza z dnia na dzień zniknęły. Urzędnicy byli teraz uczynni i sprawni i pozostali uczynni i sprawni przez prawie rok, po czym stali się, o tak, znów leniwi i niegrzeczni. Taka jest natura urzędników kancelarii, nie wspominając o eunuchach.

Aspamitres prowadził mnie wzdłuż stołów do pracy ustawionych w rzędy pomiędzy jaskrawymi kolumnami z pokrytego gipsem drewna – w ten sposób najtaniej buduje się kolumny, poza tym gips łatwiej zdobić niż kamień. Powiedziano mi, że Fidiasz chce wszystkie swoje kolumny robić z czystego marmuru. Jeśli pofolguje temu szaleństwu, wróżę Ateńczkom pusty skarbiec. Do dzisiaj jeszcze granitowe kolumny głównych gmachów Persepolis nie zostały całkowicie spłacone.

Piecyki z żarzącym się węglem drzewnym roztaczały w komnatach Kserksesa przyjemne ciepło; kadzidło zaś z dwóch trójnogów z brązu przykry dym. Ale też kadzidło zawsze wywołuje u mnie ból głowy, zapewne dlatego, że kojarzy się z oddawaniem czci demonom. Zoroaster grzmiał przeciw używaniu sandałowego drewna i kadzidła, gdyż wonności te poświęcone są demonowi. Chociaż nasi Wielcy Królowie głoszą wiarę w jedynego Mądrego Pana, pozwalają innym traktować demony jak bóstwa ziemskie. Uważam, że ta paradoksalna sytuacja jest nieprzyjemna. Łatwiej jednak byłoby zmienić bieg słońca niż protokół na perskim dworze.

Kserkses siedział przy małym stoliku w komnacie bez okien. W świetle lampy w moich przestraszonych nieco oczach wyglądał przez chwilę jak Dariusz. Padłem na twarz. Aspamitres cienkim głosem wyrecytował moje imiona i tytuły. Po czym wymknął się pospiesznie.

– Wstań, Cyrusie Spitamo! – Był to głos dawnego Kserksesa. Wstałem i zgodnie ze zwyczajem wpatrywałem się w podłogę.

– Przyjaciel Króla może patrzeć na swego przyjaciela. Przynajmniej kiedy jesteśmy sami.

Spojrzałem więc na niego i on spojrzał na mnie. Uśmiechnął się i ja się uśmiechnąłem. Ale nie było już tak jak dawniej i nigdy już nie miało być. Stałem przed królem królów. Kserkses szybko przeszedł do rzeczy.

– Muszę ułożyć swoją autobiografię, zanim wyruszę do Egiptu. Zostało więc niewiele czasu. Chcę, żebyś mi pomógł ją napisać.

– Co król królów chce przekazać światu?

Kserkses przysunął w moją stronę wystrzępiony zwój papirusu, pokrytego elamickim pismem.

– To jest jedyna kopia autobiografii Cyrusa, którą udało nam się znaleźć w domu ksiąg. Widzisz, jaka zniszczona. Najwyraźniej nigdy nie zdobył się na powtórne opracowanie tekstu. Pozostał niezmieniony od roku mojego urodzenia. Nawiasem mówiąc, jest tam i wzmianka o mnie. W każdym razie musimy w miarę możności na tym się wzorować.

Przejrzałem tekst elamicki.

– Język jest bardzo staroświecki.

– Tym lepiej. Chcę ściśle naśladować Dariusza, który naśladował Kambyzesa, który naśladował Cyrusa, który naśladował królów medyjskich i tak dalej, aż do samego początku, kiedykolwiek i gdziekolwiek nastąpił. – Pamiętam, jak pomyślałem sobie, że chociaż Dariusz niezmiennie mówił o pseudo-Mardosie jako o swoim poprzedniku, Kserkses nigdy nie wymieniał jego imienia.

Pracowaliśmy z Wielkim Królem przez trzy dni i trzy noce układając jego oficjalną autobiografię. Gdy skończyliśmy, rozesłano kopie do wszystkich miast imperium jako namacalny wyraz woli i charakteru monarchy. Kserkses w pierwszej osobie opisywał swoich przodków, swoje osiągnięcia i swoje zamierzenia. Ostatnia część jest szczególnie ważna, ponieważ osobisty testament Wielkiego Króla przed każdym sądem użyty być może jako uzupełnienie urzędowego kodeksu praw.

Tryb pracy był następujący: Kserkses mówił mi, co chciałby przekazać. Ja notowałem. Kiedy byłem gotów do dyktowania, wzywaliśmy sekretarzy. Przemawiałem do nich po persku, a moje słowa z miejsca tłumaczono na elamicki, akkadyjski i aramejski – trzy pisane języki kancelarii. W owych czasach rzadko pisano po persku. Muszę przyznać, że zawsze zdumiewała mnie szybkość, z jaką sekretarze kancelarii potrafili przełożyć tekst perski na inne języki. Potem przystępowano do przekładów dla Greków, Egipcjan, Indusów i tak dalej.

Po spisaniu całości tekstu odczytywano go ponownie Kserksesowi w każdym z trzech kancelaryjnych języków. Słuchał uważnie. Po czym wprowadzał zmiany i poprawki. Ostatecznie najważniejszym zadaniem Wielkiego Króla jest skrupulatne zapoznanie się z tekstami wychodzącymi z kancelarii. W początkach swego panowania Kserkses sam dokładnie sprawdzał wszystko, co ogłaszano w jego imieniu, by mieć pewność, że jest to rzeczywiście wierne odbicie jego myśli. Pod koniec nie słuchał już niczego, prócz muzyki i plotek haremowych.

Trzeciej nocy autobiografię w jej ostatecznym brzmieniu przeczytano Kserksesowi, który osobiście przybił pieczęć na każdej wersji. W sumie wydaje mi się, że nasze dzieło było lepsze od pyszałkowatej i nieścisłej relacji Dariusza z zagarnięcia przez niego tronu.