Кастусь Акула - За волю

— Што гэта за пытаньне? Дзе ты здабыла сваю палітычную адукацыю?

Вера ледзь ня прыкусіла язык.

— А што дзіўнага я сказала?

— Нічога такога дзіўнага, толькі што я чамусьці не спадзяваўся пачуць гэтага слова з тваіх вуснаў… Яно заўсёды было зброяй савецкіх палітрукоў і чэкістаў… Чула ты пра іх? Мой бацька быў чэсным, у Бога веруючым, працавітым і сумленным чалавекам. Яго забралі і напэўна замардавалі таму, што ня бег у калгас, а калгасы — гэта прыгон, няволя, ярмо! Разумееш?

Маўчаньне. Алесь у гэны час жадаў-бы зьмяніць тэму, расказваць казкі пра каханьне, прыгажосьць… Гэтаму спрыяў птушыным шматгалосьсем насычаны і сонцам ды квеценем напоўнены дзень. А найбольшай аздобай усяго была яна, тая, што побач яго. І чаму зь ейных прынадных вуснаў зьляцела тое зацяганае ў «імпэрыі зла» бальшавіцкімі забойцамі слова? Яно ня мела права ўварвацца гэтта дысанансам у іхную ідылію!

— А што ты рабіў у вайну?

Сур’ёзны зусім голас з тых самых вуснаў, што нядаўна адным словам мір, супакой і прыгожы настрой змарнавалі. Гэтым разам Алесь, — як быццам-бы яго пчалінае джала пеканула, — не ўглядаўся ў асмужаныя прамяністыя вочы, каб там адказу пашукаць. Не. Ці-ж яна ня ведае, што такім пытаньнем цэлы дзень руйнуе? І навошта? Нахлынула злосьць. Якраз адпаведны зарад злосьці, каб зьявіўся на помач Якімовіч-цынік, ці, — калі хочаце, — зьдзеклівы, неміласэрны, зусім няштодзённы і тысячамі хваляў апошняе вайны кіданы й крыўджаны юнак. Ён скоса зірнуў на Веру. Яна ня сустрэла ягоных вачэй, бо сканцэнтравалася на кійку, што мяшаў на беразе ракі каламуць. Быццам тое пытаньне, што пчаліным джалам пеканула Алесева сэрца, было вось такое сабе звычайнае, няважнае, абы якое…

— У вайну? Чакай, трэба прыгадаць, як гэта было, — іранічна-зласьліва ўсьміхнуўся Алесь. — Значыцца, калі гэты Сталінаў саюзьнік, геніяльны фюрэр з Бэрліну — Адольф Гітлер, — узяўся вызваляць усю рэшту сьвету ад Жыдоў і бальшавікоў ды розных там плютакратаў ды калі ён пачаў будаваць так званую новую Эўропу, я адразу скумекаў важнасьць таго, што ён робіць. На ўсходзе ад самога таго райху Гітлер вызначыў для сябе «лебэнсраўм» — жыцьцёвы прастор для сваіх арыйцаў з блакітнымі вачмі і блёнд валосамі, значыцца для «гэрэнфольку» Немцаў. А ў нас, як усім вядома, ніколі ня было добрых гаспадароў і парадку, бо ня мелі кампэтэнтных людзей у эканоміцы й палітыцы. Калі я скумекаў, што тут зьявіўся геніяльны правадыр, каторы зробіць ідэальны парадак і пабудуе свой райх на тысячу, а можа й дзьве тысячы гадоў, я тады закасаў рукавы і пабег памагаць Гітлеру будаваць той райх. Разумееш?

Перш мы, — гэта значыць я і Гітлер, — мусілі вырашыць праблему перанасяленьня. Замнога людзей было. Вырашэньне тае праблемы патрабавала радыкальных мераў. Таму я ахвотнікам кінуўся на службу, як тады называлі, ліквідатара гэных лішкаў насельніцтва, каторае Гітлеру замінала тысячагадовы ягоны райх будаваць. Работа, трэба прызнацца, ня была чыстая, але затое якая нажыва, — золата, брылянты, багацьце, — усяго хапала! Ну й зажылі мы, загулялі! А Гітлер мяне яшчэ рознымі заслужанымі ўзнагародамі надзяліў, усялякімі там кройцамі з гакамі і бяз гакаў мой эсэсаўскі мундзір удэкараваў! Эх, якая слаўная была тады для мяне жытуха настала. І каб ня гэтая нечысьць жыда-бальшавікі, то я зь Гітлерам…

— Алесь, я ня думала, што ты жартаваць з гэтага будзеш.

Рука зь кійком перастала мяшаць каламуць у рэчцы, а прамяністыя вочы, з дакорам, глядзелі на яго.

— Мне прыкра, даражэнькая мая, але я ня лічыў патрэбным перад табой спавядацца.

— Ня хочаш сур’ёзна расказаць аб тым, што вайною рабіў?

— Ды не, чаму-ж… Магу. Але чаму нельга пажартаваць?

Ён узяў дзяўчыну за падбарадок, прыгарнуў да сябе, зірнуў у ейныя вочы.

— Паглядзі, што за ідылія. Цэлы сьвет усьміхаецца, ці, як у царкве я сяньня чуў, «усякае дыханьне славіць Госпада»! Нашто пра вайну й сьмерць гаварыць? Як той паэт сказаў — жывому жыць, зьнішчэньню сьмерць! Усьміхайся, цаца мая мілая! Поўніся сваёй прыгажосьцю, красуйся!

Вера ўсьміхнулася з натугай. Рашчаравалася. Першая спроба, каб з вуснаў дзяцюка пачуць пра ягонае цёмнае прошлае, не ўдалася. Трэба будзе падыйсьці да яго зь іншага боку.

Калі ехалі ў горад, Алесь ня мог разгадаць, чаму дзяўчына нос павесіла. Магчыма, што трэба будзе знайсьці да яе іншы падыход.

Антон Шпак ці раз намагаўся ўявіць сабе сытуацыю, у якой, ён быў перакананы, аднаго дня апынецца. Шпак — рэаліст, часты пэсыміст, жадаў застрахавацца ад удару, які, хаця-нехаця, прынясе яму ягонае, — як часта жартаваў, — нулявое сацыяльнае становішча ў гэтай чужой краіне. Пасьля такога бясцырымоннага звальненьня з працы ягонага сябры Эстонца, Шпак ведаў, што ягоны лёс на валаску вісеў. Прычынаю былі частыя нямогласьці, калі працаваць ня мог. Ён дзівіўся, што да гэтага часу неяк утрымаўся.