Кастусь Акула - За волю

Адылі, нягледзячы на такую псыхалягічную застрахоўку перад магчымым ударам, усё-ж вытрымаць яго цяжка было. Дый здарылася тое ліха тады, калі пісьменьнік яго найменш спадзяваўся. За апошні месяц не прапусьціў ніводнага дня працы, хоць і адчуваўся фізычна змораным. Аднае раніцы, калі зьбіраўся дадому, наглядчык паклікаў яго ў кантору.

— Мы пастанавілі звольніць вас з працы.

Цьвярды, няветлівы голас. Укалоў, ашаламіў урадніцкі тон. Чалавек, здавалася, думкаю і да гэтага быў падрыхтаваў сябе. Але праца, якая-бы яна ні была, гэта якар, на якім трымалася ўся чалавечая годнасьць у змаганьні зь ліхам у чужой краіне. Цяпер гэны якар паднялі і Антон Шпак апынуўся на шляху, які бег у тупік. Наперадзе — нумар на лісьце беспрацоўных, адна маленькая бездапаможная фігурка ў дзяржаўнай статыстыцы.

— Мне здаецца, што ня мушу вам казаць пра прычыны… — трашчэў сухі, калючы голас урадніка. — Замнога няпрысутнасьці. Мы ня можам апэраваць гатэлем бяз сталае абслугі.

— Навошта выясьняць… Усё й так зразумела. Мне прыкра…

— Няхай вам ня будзе прыкра за мяне, — адказаў ураднік.

— Прабач, але навошта лішняя гаворка? Каб мяне ўкалоць? — павысіў пісьменьнік свой голас. Наплывала злосьць. — Давай палагодзіць фармальнасьці.

— Атрымаеш кнігу страховачную і грошы як адчынецца канцылярыя.

Шпаку хапіла таго гатэлю. Палагодзіўшы свае справы, хаця змораны, пастанавіў ісьці дахаты пехатою. Быў гэта раньні ruch hour — гадзіна-сьпешка. Вялізная маса людзей, — хто на «сваіх дваіх», а найбольш аўтамабілямі, — усё гэта ў імклівым руху; аўты запаўнялі свае стаянкі, энэргіяй новага дня гаманілі фабрыкі, крамы, канторы. Магутная ў сваім кіпучым пераліве артэрыя жыцьця, якой кіравалі правы існаваньня і вызначаныя мэты. Натоўпы каля трамваяў, аўтабусаў і тралейбусаў, каля падземнае чыгункі, суцэльныя, амаль упрытык адзін да аднаго, вужы аўтамашынаў. Усё гэта нармальнае і рацыянальнае для ўсіх, апроч аднаго, капрызным лёсам зьняможанага і зноў на рынак беспрацоўных выкінутага чалавека.

Шматлюднасьць падчас гадзіны-сьпешкі цяпер паўстала перад вачмі Антона Шпака бяздушнай машынай. Яна ноччу спынялася, яе складныя часьці рассыпаліся на свае вызначаныя месцы, адпачывалі. Цяпер-жа тыя часьці зноў займалі раней вызначаныя месцы й машына пачынала гул працы й прагрэсу. А ці быў гэта прагрэс? Ці ня круціліся ўсе гэтыя людзі навокал бяз мэты? Ці ня была гэта пагоня за ілюзорнай зьявай?

Званы на ратушавай вежы адзначылі дзявятую. Людзям пачаўся працоўны дзень, а Антону Шпаку мінуў яшчэ адзін сэктар часу ў падарожжы ў нікуды… Ён нядаўна выбыў з тае агульнае машыны, што выплюнула яго бязь ніякага шкадаваньня, бо быў-жа занадта слабым, каб далей несьці адпаведны цяжар. Такім чынам ён быў цяпер нікім і нікуды ня йшоў. А ці запраўды быў ён нічым, на шляху ў нікуды?

Антона Шпака ведалі суродзічы й чужынцы. Зь ягонымі словамі і ідэямі змагаліся супраць ненавісных ворагаў. Для Беларусаў ён стаўся сымбалем непахіснае веры ў перамогу й вызваленьне бацькаўшчыны. А якая цана яму на гэтым баку акіяну, дзе адзіным сымбалем амэрыканскага сьвету, як здавалася яму цяпер, быў усемагутны даляр? Беларускія грамадзкія і рэлігійныя інстытуцыі на эміграцыі трымаліся на дабравольнай і ахвярнай працы ды грашовых складках сваіх сяброў. Камэрцыйных установаў новая эміграцыя ў гэны час яшчэ была не стварыла. Малыя зарганізаваныя групы не маглі ўтрымліваць платнага пэрсаналу.

Мог-бы Антон Шпак працаваць у радыё «Вызваленьне» ў Мюнхэне, што рыхтавала й перадавала адмысловыя праграмы для сваіх слухачоў за «зялезнай заслонай». Вядома, што бальшавікі гэныя радыёпраграмы глушылі як маглі. Зьмест радыёматар’ялаў ішоў празь сетку цэнзуры. Будзь аўтаматам, тлумач чые-небудзь скрыпты, прытрымлівайся інструкцыяў пры аўтарстве сваіх тэкстаў, адным словам працуй пад цэнзурай.

Антон Шпак паставіў-бы Амэрыканцаў у шэраг зялёненькіх навабранцаў на фроньце праблемаў зьвязаных з паняволенымі чырвона-фашыстоўскай Маскоўшчынай народамі. Русіфікацыя нерасейскіх моваў і звужэньне сфэраў іх ужываньня, нацыянальная культура на савецкі лад, цалкам падпарадкаваная цэнтру гаспадарка, немажлівасьць абмену інфармацыі і ведаў зь перадавым культурным і навуковым замежжам, нутраныя мэтады поўнае кантролі й рэпрэсіі ўсіх паняволеных народаў у «імпэрыі зла», камуністычная партакратыя і камандна-бюракратычная сыстэма кіраваньня, Гулаг і генацыд паняволеных народаў — вось некаторыя з галоўных дзялянак «саветалёгіі» куды адно пасьля вайны пачалі падарожнічаць амэрыканскія калюмбусы.