Кастусь Акула - За волю

Мінулае не адыйшло ў нябыт. Тваё карэньне… Там асталася й маці. Дзе яна, жыве яшчэ ці ўжо адыйшла ў лепшы сьвет? Мінулае — гэта ты. Дарма ілюзіямі жыць. І бізнэсавы гармідар, і матар’яльныя прыбыткі, і пашана за твае гандлёвыя посьпехі — усё гэта нажытае, прылепленае да цябе быццам звонку. Яно не з тае глыбіні, не ад дарагіх родных гоняў і лясоў, не ад бусла, зязюлькі й салавейкі, не ад песьняў працавітых жнеек і вясковых пастушкоў, не ад той вялікай і гаротнай зямлі, што дала табе жыцьцё… І ў гомане гандлю, і ў шуме траскатні гораду-гіганта, што магутнее й расьце, не пакінеш ззаду мінулае, бо яно — ты…

Пасьля таго, як «бацька народаў» падаў сваю закрываўленую руку «прыгнечаным» Заходняе Беларусі, нарадзілася ў людзей спадзяваньне на лепшую будучыню. Новыя гаспадары раздавалі сялянам зямлю польскіх памешчыкаў і асаднікаў. Малазямельны Алесеў бацька таксама трымаў вока на сьціплы надзел, не падазраючы, як і бальшыня руплівых сялянаў, што зямля тая станецца пасткай на дарозе ў калгасны прыгон, у які неўзабаве пачалі заганяць новыя валадары пры помачы мясцовых гультаёў і абібокаў. Бальшавіцкі «новы лад» душыў непасільнымі падаткамі, груганьнём розных палітрукоў на бесканечных «мітынгах», выгнаньнем людзей у канцлягеры. Алесеў бацька, замарыўшы каня вывазамі кубамэтраў каменьня й лесу, схудзеў, ледзь валок ногі, праклінаў новы лад і мясцовых ды чужых паразітаў, плакаў, гаротнік, ад тых «дабротаў новага ладу». Забралі яго цёмнай ноччу. Прапаў. Колькі маці ня бегала да рознага начальства, нічога канкрэтнага не даведалася ні пра ягоную нейкую быццам крамолу, ні пра тое, дзе ён падзеўся. І ў маці не высыхалі цяпер сьлёзы. Як і раней, ліпела пры сваёй швейнай машыне, каб хоць неяк пражыць, спадзяючыся, што сын падрасьце ды на добрыя ногі стане.

«Саюзная Вялікая Германія» абрынулася ў чырвеньскі дзень на «імпэрыю зла», якая пахіснулася, трэснула, распадалася, ня гледзячы на палымяныя заклікі «бацькі ўсіх народаў», каб змабілізаваць на яе абарону ўсякую «ваен— і рабсілу». Неўзабаве цэлую Беларусь праглынуў Гітлераў «гэрэнфольк». І паверыце? Перад беларускай моладзьдзю адкрыліся дагэтуль няведамыя гарызонты. Алеся клікала беларуская школа, вялікае нацыянальнае адраджэньне, а пасля — Саюз Беларускае Моладзі. Вірус патрыятызму прыжыўся на папялішчах дагэтуль зьненавіджанага і адыйшоўшага ў нябыт маскоўскага прыгону. Бацькаўшчына клікала далучацца да шэрагаў моладзі. Акупант не заахвочваў, але й не перашкаджаў беларускім дзеткам вучыцца ў роднай мове. Як прыгадваў пасьля Алесь, клікаў-заахвочваў юнакоў і юначак змагацца за сваё і магутны голас геніяльнага паэта:

«Дранг нах остэн» зьмёў на сваім шляху «жыда-бальшавізм» і голасна аб’явіў, што ён «назад ня вернецца»! Спачатку на занятых Немцамі абшарах Беларусі адчыніліся адно пачатковыя школы. У праграме адукацыі зьявіліся, як здавалася дзеткам старэйшых клясаў, два загадкавыя словы: гісторыя Беларусі.

— Беларусі гісторыя? — пыталіся яны. — Ці ёсьць такая гісторыя? Адкуль яна пачынаецца? Ці гэта запраўды магчыма, што Беларусь мае нейкую гісторыю? Тое, што яны «тутэйшыя», бальшыня дзетак ведала. Некаторыя выняткова ведалі нават, што яны — Беларусы. Але што Беларусь мае сваю гісторыю? Зьбянтэжанасьць. Трэба было заглянуць у глыбокую мінуўшчыну. Пачалі ад далёкага Полацкага Княства… На сыстэматычны разгляд і праверку кажнай бачыны гісторыі дарагога народу ня было часу. Пераскаквалі, часта праз некаторыя гістарычныя раўніны і ўхабы шыбавалі нацянькі. А тут ужо, дзе бліжэй, і галасы выдатных сыноў і дачок былі куды больш зразумелыя. Гэтак зусім, здаецца, яшчэ нядаўна, Янка Купала сказаў, што

На помач яму — Якуб Колас:

Во як! Дубінай заганялі! Што гэта за рай такі, у каторы «дубінай» трэ было заганянь? І гэтта на помач словы яшчэ аднаго гаротніка-паэта:

Па зярнятку, па макулінцы прагна і сквапліва зьбіраліся веды. Раптоўна, быццам падштурхоўванае ваенным агнём, прыходзіла хрысьціянскае і нацыянальнае ўсьведамленьне. Школа, узяўшы за руку, вяла на дарогі адкрыцьця, шляхі радасных і бясцэнных знаходак. Ад свае гразкое вуліцы — на бальшак, а там і на вялікія дарогі. Насамперш прышчэплівалася любоў да пакрыўджанага шматпакутнага калішняга гаспадара роднай зямлі, створанай ім культуры, да Бога, зруйнаваных нацыянальных і рэлігійных сьвятыняў, роднае мовы, народных традыцыяў, песьняў, мастацтва. А побач тая-ж дагэтуль няведамая гісторыя Беларусі раскрывала і выстаўляла бясспрэчнымі фактычнымі доказамі жахлівае махлярства, суцэльную хлусьню і варварства суседзяў, што заўсёды пад лёзунгамі хрысьціянства й панславізму, падпёртага калішнім місіянізмам, пасьля камунізмам і ці мала яшчэ якімі крывадушнымі ізмамі крывавілі, выбівалі, стагодзьдзямі паланілі некалі вялікі й міралюбны народ, падсякалі ягонае жывое карэньне. Моладзь прагна спажывала духовы корм, станавілася на поўны рост, напаўняла родныя прасторы патрыятычнымі песьнямі, рухалася ад асноўнага вывучэньня ўсяго свайго роднага й дарагога да элемэнтарнага тварэньня гісторыі.