Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Магілу Тамаша Зана знайшлі адразу: пра яе ў Смаляках ужо ведалі, вучні Смалянскай школы нават узялі былі яе пад сваю апеку — добрая прыкмета часу, нашага духоўнага выздараўлення.

Перада мною сярод кустоўя былі два роўныя, аднолькавай прамавугольнай формы гранітныя помнікі з уманціраванымі жалезнымі рэйкамі, пры дапамозе якіх, відаць, мацавалася верхняя частка помнікаў.

На першым з іх было выбіта: «С. П. Брыгіда Зан», на другім, справа — «С. П. Тамаш Зан» (усё на польскай мове). А перад абодвума помнікамі, якраз пасярэдзіне ляжаў вялікі пляскаты валун з вычасанай на ім і добра адшліфаванай плітой. На гэтай пліце быў акуратна высечаны чыімсьці вельмі старанным долатам надпіс: «Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць якога ў блаславенстве... Жыў шэсцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 г. у Кахачыне». А трошкі ніжэй: «Брыгіда Зан з Свентажэцкіх пахавана побач з сваім мужам 23 жніўня 1900 г. ва ўзросце 81 г.» А яшчэ ніжэй ішлі больш дробныя літары, якія цяжка было разабраць. Укленчыўшы перад каменем, мы доўга прачышчалі літары ад даўнейшага моху. Іван Сымонавіч дастаў з кішэні сцізорык і, асцярожна адскрабаючы мох, вадзіў ім па жалабках літар. І ўсё ж цалкам прачытаць надпіс мы не змаглі. Нам удалося толькі разабраць пачатак і канец фразы: «Сын іх... памёр у 1854 г.» Прычым лічба «5» была не зусім выразная, і я ў блакноце, куды заносіў усе надпісы, паставіў пасля яе пытальнік. Ніяк не прачытвалася сярэдзіна фразы — нейкае доўгае слова (ці мо і не адно), якое пачыналася быццам бы на «С». Я толькі запісаў прыкладную канфігурацыю літар. У іх, відаць, хавалася імя Занавага сына, а магчыма, яшчэ нейкая інфармацыя.

Калі я агледзеў з усіх бакоў помнікі, замаляваў іх і занатаваў усе надпісы, мне захацелася паглядзець іншыя помнікі. І вось зусім неспадзявана недалёка ад месца пахавання Занаў я ўбачыў за кустом, здаецца, бузіны яшчэ адзін падобны помнік, толькі ўжо з жалезным, таксама чатырохвугольным верхам і такім жа жалезным, прыгожа аздобленым крыжам і прачытаў на ім вельмі выразны надпіс: «С. П. Абдон Зан. Памёр у 1903 г. дня 9 кастрычніка. Гадоў 54» і ніжэй: «Адпусці нам грахі нашы». Ды гэта ж сын Тамаша Зана!

Агледзець помнік Абдону Зану было не проста: перашкаджала кустоўе ды высокае бадыллё. Да таго ж перад самым помнікам, на месцы магілы зеўрала... глыбокая яма. Гэта, як мне растлумачылі, «папрацавалі» рабаўнікі — нашы, савецкія вандалы. Што яны хацелі знайсці сярод касцей? Золата, каштоўнасці?..

Параўноўваючы помнік Абдону з помнікамі яго бацькам, якія былі выкананы ў адным стылі, я зразумеў, што і тут былі гэтакія ж жалезныя надбудоўкі над гранітам і гэтакія ж, з густам выкаваныя крыжы. Нехта, як бачым, паквапіўся і на жалеза святых крыжоў, надмагільных памятак...

Пасля наведання могілак у мяне быў яшчэ час знаёміцца «ў натуры» з самімі Смалянамі, у якіх, вядома ж, не раз бываў Тамаш Зан.

Першае, што кідаецца ў Смалянах у вочы, — гэта багацце помнікаў гісторыі і культуры і... наша варварства.

Калі я глянуў на мястэчка з ускраіны, перада мною адкрыўся велічны малюнак: злева ішоў у неба высозны гмах дамініканскага касцёла, правей вылучаліся сярод простых местачковых дамоў мураваная Аляксееўская царква, драўляная Спаса-Праабражэнская царква і на ўзгорку ўцалелая вежа даўняга замка.

Але калі я пачаў бліжэй знаёміцца з гэтымі архітэктурнымі помнікамі мінулага, мой энтузіязм змяніўся нечым адваротным.

Вось рэшткі старажытнага замка, які называюць — Белы Ковель. Пабудаваў яго ў XVII стагоддзі князь Сымон Сангушка. Як паказваюць гісторыкі, Сангушкі атрымалі Смаляны ад Андрэя Курбскага ў абмен на іх уладанне на Валыні — Ковель: непакорнаму ўцекачу-палкаводцу, пэўне ж, не зусім спакойна сядзелася паблізу пакінутай ім Масковіі на чале з грозным царом, і таму ён наважыў падацца далей ад яе межаў. Сангушкам жа Смаляны прыйшліся даспадобы, і яны, згадзіўшыся на абмен, замацаваліся тут на вякі. У памяць аб першапачатковым уладанні свой замак яны назвалі Белы Ковель — «белы» таму, што ён быў светлы, відаць, пабелены. Гэта было велічнае і прыгожае збудаванне, акружанае ровам з вадою. З багатым аздабленнем усярэдзіне.

У час Паўночнай вайны ў Смалянскім замку засеў атрад шведаў на чале з генералам Капіферам, каб абараніцца ад войска Пятра І. Тады ж, у 1708 годзе, ад ядраў рускай артылерыі, якая выбівала адтуль шведаў, замкавыя вежы былі разбіты, а сцены атрымалі першыя прабоіны. Дарэчы, ад шведаў, якія разам з іх военачальнікам былі там захоплены ў палон, рускія даведаліся аб шведскім корпусе генерала Левенгаупта, што рухаўся на дапамогу Карлу XII пад Палтаву, і дзякуючы гэтаму разбілі яго каля вёскі Лясной, што мела ці не рашаючае значэнне для перамогі ў Палтаўскай бітве.