Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Ад'язджаючы са Смалян, я з аўтобуснага прыпын ку ў самым цэнтры мястэчка яшчэ раз кінуў вокам на ўзгорак з могілкамі — адсюль яны былі як на далоні. Вунь і той схіл, тое зялёнае кустоўе, у цяні якога ўжо 135 гадоў спачывае «вечны выгнаннік» і паэт, «нефармальны» лідэр беларускай моладзі пачатку XIX стагоддзя Тамаш Зан. Паўз яго курсіруюць ніколі не бачаныя ім жоўтыя запыленыя аўтобусы, шмыгаюць туды-сюды хуткія «Жыгулі» ды «Запарожцы», грукочуць «Кіраўцы» ды «Беларусы» — плыве новая, зусім невядомая яму эпоха.

Я пакідаў Смаляны з адчуваннем не да канца выкананага абавязку перад самім сабой. Галоўнае — я не знайшоў у сваім падарожжы апошняга прытулку Тамаша Зана на гэтым свеце — яго абжытага маёнтка, ад якога засталася адна толькі голая назва — Кахачын.

Усё ж у мяне не прападала надзея адшукаць хоць яго месца. Не можа ж быць, каб не засталося ад Занавай сядзібы хоць якіх слядоў — няхай хоць бэзавых кустоў, старасвецкіх ліп ды клёнаў — гэтых заўсёдных вартаўнікоў чалавечага жылля на Беларусі.

У галаву прыйшла думка пашукаць дапамогі ў мясцовых краязнаўцаў. Дзеля гэтага па звароце ў Оршу я адразу пакіраваў у рэдакцыю раённай газеты «Ленінскі прызыў»: там жа пра іх павінны ведаць абавязкова. Ды ў рэдакцыі не толькі ведалі пра краязнаўцаў, а некаторыя з яе супрацоўнікаў самі аказаліся краязнаўцамі. Аднаго з іх я і сустрэў у кабінеце рэдактара. Гэта быў Юра Копцік, малады хлапец і малады журналіст, які выступае з даволі цікавымі артыкуламі не толькі ў сваёй газеце, але і ў рэспубліканскіх. Чытачы штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва», напрыклад, не маглі абмінуць у мінулым годзе яго вельмі востры артыкул пра аршанскія Курапаты — «Крумкачы» на Кабыляцкай гары». Юра паказаў мне і апублікаваныя ў некалькіх нумарах сваёй газеты цікавыя дарожныя нататкі з паездкі ў групе «нефармалаў» на месца славутай бітвы польскіх і беларуска-літоўскіх войск пад Грунвальдам, каб адзначыць яе 580-я ўгодкі. У гэтых нататках мне ўбачылася пяро сапраўднага пісьменніка гістарычнага жанру, што так яшчэ ў нас занядбаны.

Ад Юры я ўведаў, што якраз ён і яго сябры, арганізаваўшыся ў гісторыка-краязнаўчую суполку «Повязь», самі, як сапраўдныя гаспадары сваёй зямлі, узяліся за ўпарадкаванне гістарычных помнікаў Аршаншчыны, знявечаных у шматгадовай вакханаліі невуцтва і раз-бою. Гэта яны, «нефармалы», наладзіўшы талаку, у вольны ад работы час прыязджалі ў Смаляны і расчысцілі страшэнныя завалы ў касцёле і дамініканскім кляштары, павесілі шыльды на помніках' мінуўшчыны. Да іх гэтыя помнікі былі яшчэ ў больш страшным стане. Члены таварыства «Повязь» паклапаціліся і аб ушанаванні магілы Тамаша Зана, якая дагэтуль таксама была зусім занядбана.

Што ж да Кахачына, то Юра Копцік таксама нічога пра яго не ведаў. Нічога не мог сказаць пра гэтае паселішча і другі краязнавец, з якім мяне Юра пазнаёміў, — Вячаслаў Адамавіч Касперскі, пенсіянер, былы фінансіст, які абхадзіў Аршаншчыну ўдоўж і ўпоперак і які піша цяпер цікавыя ўспаміны пра сваё жыццё.

Вярнуўшыся ў Мінск, я рабіў далей свае росшукі нявысветленых момантаў з біяграфіі Тамаша Зана ў дзяржаўных кнігасховішчах і архівах.

Перш за ўсё мне хацелася даведацца пра Занавых дзяцей, іх лёс. Да гэтага штурхаў мяне загадкавы надпіс на надмагільным камені, які не ўдалося мне расчытаць.

Свой запіс тых слоў з канфігурацыяй нечытэльных літар я паказаў пры сустрэчы ў акадэмічнай бібліятэцы Генадзю Кісялёву — гэтаму Шэрлаку Холмсу беларускага літаратуразнаўства (яго кніга «Расшукваецца класік», напрыклад, чытаецца не з меншай цікавасцю, чым дэтэктывы Конан Дойля). Генадзь выказаў меркаванне, што запісаны мною год смерці загадкавага сына Тамаша Зана мог быць не 1854, дзе лічба «5» стаяла ў мяне пад пытальнікам, а 1889 (лічба «9» магла часткова сцерціся і трансфармавацца ў «4»). Якраз у гэтым годзе не стала Занавага сына Кліменція (або Клімента), нешта падобнае на імя якога Генадзь Кісялёў і ўгледзеў у маіх загагулінах. Кліменцій Зан працаваў у 80 х гадах мінулага стагоддзя прысяжным павераным у Вільні. Пра яго пісаў Генадзь Кісялёў яшчэ ў 1966 годзе ў кнізе «З думай пра Беларусь», дзе паказаў, што з Кліменціем Занам быў у блізкіх стасунках Францішак Багушэвіч, таксама прысяжны павераны той жа самай судовай палаты ў адным з будынкаў на Кафедральнай плошчы. Запіс на магільным камені бацькоў аб смерці Кліменція Генадзь Кісялёў растлумачваў тым, што гэты Занаў сын пакончыў жыццё самагубствам, таму згодна са звычаем яго маглі не пахаваць на могілках.