Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Але паколаты збан склеіць было ўжо не лёгка.

Тым больш што гэтыя «трэшчыны» вельмі паглыбіў яшчэ адзін важны чыннік — каханне Яна Чачота і Тамаша Зана да Зосі Малеўскай, іх суперніцтва.

Як ужо не раз пісалася, дачка рэктара Віленскага універсітэта і сястра філамата Францішка Малеўскага Зося была сапраўднай музай Яна Чачота. Пазнаёміўшыся з ёй на адной з вечарын у рэктарскім доме і захапіўшыся яе ігрой на фартэпіяна, Ян Чачот пакахаў яе назаўсёды, хоць і без надзеі на ўзаемнасць.

Ён прысвяціў ёй мноства сваіх песень у Вільні, пра яе трызніў на далёкім Урале:

Хаця Чачот і ведаў, што Зося Малеўская яго не кахае і ўжо, напэўна ж, ніколі не пакахае, усё ж мроіў пра яе, цешыўся ў далёкай ссылцы, што яна ёсць у свеце:

Аб сіле пачуцця Яна Чачота добра кажа і хвалюючая рэліквія, якую нейкі час назад разам з паперамі філаматаў атрымаў адкульсьці з Савецкага Саюза Літаратурны музей імя Адама Міцкевіча ў Варшаве — складзены канвертам лісток паперы з прымацаванай на ім пасмачкай залацістых валасоў і запісаным пасярэдзіне чатырохрадкоўем (мне давялося ўбачыць яе пры наведанні музея):

Як выявілася, гэта рэліквія — Яна Чачота, з ягоным вершам і валасамі Зосі Малеўскай. Насіў ён іх па ўсіх шляхах-дарогах з 1818 года і да канца жыцця!

Тамаш Зан таксама закахаўся ў грацыёзную Зосю Малеўскую з першых філамацкіх вечарын у доме рэктара універсітэта, толькі ён хаваў свае пачуцці. Есць сведчанні, што і Зося не была абыякавая да гэтага стройнага, чорнавалосага, лабастага хлопца, лідэра моладзі, які да таго ж прапаведаваў чысціню і высакароднасць у адносінах да слабага полу, як і наогул дабрату, спагадлівасць да ўсіх людзей. Асабліва разгарэлася гэтае пачуццё рамантычнага кахання, калі ў час працэсу над філаматамі і філарэтамі Тамаш Зан быў кінуты ў муры базыльянскага кляштара ў адзіночнае заключэнне. Невядома, як бы склаліся іх адносіны, калі б не турма і шматгадовая ссылка Тамаша Зана.

У кожным разе ў маладзенькай рэктарскай дачкі каханне да «трохкутнага», як называлі часам Тамаша Зана сябры за своеасаблівую канфігурацыю яго лба, не набыло яшчэ такой моцы, каб кінуць абжыты і ўтульны бацькоўскі дом з фартэпіяна і пусціцца ўслед за сваім абраннікам у беспрытульную далеч пад сібірскія маразы і завеі, тым больш што ў іх і намёку пакуль што не было пра які-небудзь шлюб. Зося паўздыхала па сваім герою і пры першай магчымасці выйшла замуж, стаўшы паняй Брахоцкай.

Як і Чачот, Тамаш Зан тужыў на Урале па Зосі. Яго дзённік, які вёў у ссылцы і які выйшаў у Польшы асобнай кнігай, вельмі добра данёс да нас гэтую ту гу: «Наймілейшая, найдаражэйшая! Толькі ты ў маёй думцы і ў сэрцы, ты мой плач і маё жыццё! Божа, паслухай маю малітву, блаславі, Божа, няхай жа будзе воля твая!»

Але ў адрозненне ад Яна Чачота Зося не засланіла Тамаша Зана ад дзяўчат. Бываючы часта ў доме генерала арэнбургскай дывізіі Жамчужнікава (сваяка літаратараў Жамчужнікавых, якія разам з А. Талстым хаваліся пад псеўданімам Казьма Пруткоў), дзе даваў урокі яго сыну, Зан неўзабаве па вушы закахаўся ў генеральскую дачку Жэню. Нават мерыўся ажаніцца з ёй, на што схільныя былі і яе бацькі, але сама яна выйсці за яго чамусьці не рашылася.

Як бы там ні было, Зося заставалася і для Тамаша Зана далёкай і нязбытнай марай, частачкай маладосці. Таму ў першы дзень па вяртанні ў Вільню з семнаццацігадовай ссылкі ён і пайшоў у дом Малеўскіх — на сустрэчу з юнацтвам, дзе знайшоў сваё каханне з маленькім сынком Кастусём на руках. Пра гэтую сустрэчу вяртанец так расказаў Францішку Малеўскаму ў сваім пісьме: «Зося была першая, хто мяне сардэчна прывітаў, бо Марыня (Зосіна сястра. — К. Ц.) і пані рэктарша былі яшчэ на набажэнстве ў касцёле святога Яна. Дружба нашая сапраўдная, прыгожая, бо захавалася аж адсюль. Костусь — гожы анёлачак... У тваім доме засталося ўсё па-старому, толькі фартэпіяна іншае і на ін шый месцы, яно даўно ўжо не адкрывалася (ад смерці рэктара). Усё ж для мяне былі праспяваны «Вілія» і «Ніна»... а таксама Чачотавы песні: «Што мы вашэці скажам...» (Як мы яшчэ раз можам пераканацца, беларускія песні Яна Чачота былі своеасаблівым сімвалам філамацкага сяброўства.)