Уладзімір Гніламёдаў - Уліс з Прускі

— Што, баішся? — усміхнуўся дзед.

— Саромеюся…

— Саромеюцца, калі баяцца. Няма чаго саромецца.

Пры ўваходзе сустрэла нейкая цётка з мятлою ў руках — вартаўніца ці прыбіральшчыца.

— Вам да каго?

— Да начальства, — суха адказаў Кірыла.

— Паступаць? — выпытвала яна нейкім хрыплым, як здалося Лявонку, голасам.

— Яго, таго, павінны ўжо былі залічыць яшчэ з лета, — растлумачыў Кірыла.

Цётка кінула погляд на Лявонку.

— Самога Васіля Іванавіча няма, ідзіце да інспектара! — параіла яна і паказала на дзверы ў глыбіні калідора.

Тут нават у Кірылы ногі сталі нейкімі непаслухмянымі, аднак, што зробіш, трэба было ісці. Ён асцярожна «панукаў» у дзверы і, не дачакаўшыся адказу, прачыніў іх і разам з унукам прасунуўся ў пакой. Інспектар — малады чалавек з глыбокімі залысінамі — сядзеў у плеценым крэсле, унурыўшыся ў паперы. Апрануты ён быў у зялёны сурдут вайсковага крою. (Як потым аказалася, гэта быў настаўнік рускай мовы і літаратуры.) Калі ён разагнуўся, Лявонка ўбачыў мноства блішчастых гузікаў на грудзях і жываце. Спрабаваў іх палічыць, але гэта ў яго чамусьці не атрымлівалася. Відаць, ад хвалявання. Інспектар спытаў, адкуль яны і па якой справе. Лявонка набраў у грудзі паветра і адчуў, што яму заняло мову, — ні слова не мог вымавіць.

— А дакументы аб заканчэнні пачатковай школы ёсць?

Кірыла падаў пасведчанне.

Інспектар паглядзеў на Лявонку:

— Пяцёркі!..

— Таго, в-выдатнік, — пацвердзіў Кірыла.

Пасля гэтага Лявонка крыху пасмялеў. Інспектар пасміхнуўся неяк аднымі вачыма, агледзеў хлопчыка, потым адшукаў спіс тых, каго павінны былі залічыць на казённы кошт.

— Прозвішча?

— Кужаль, — адказаў за Лявонку дзед.

— А вы пачакайце ў калідоры! — загадаў інспектар.

Кірыла нехаця выйшаў.

— Імя?

— Лявон.

— Лявон… Гэта ты ў Прусцы сваёй Лявон. Сапраўднае тваё імя Лявонцій! Запомні.

Потым з шуфляды дастаў ліст паперы.

— Пішы заяву! На імя дырэктара народнага вучылішча. — І пачаў дыктаваць. Потым узяў напісанае Лявонкам, пакруціў у руках — Што ж, граматыку ведаеш. А як арыфметыку?

Экзамен па арыфметыцы праводзіў другі настаўнік. Давялося рашаць задачку. Лявонка са страхам сачыў, як натапырваліся настаўніцкія вусы і ўздрыгвала рудаватая бародка. Аднак задачка была з такіх, якія яны разглядалі ў школе.

Настаўнік задаў два-тры ўдакладняючыя пытанні, Лявонка даволі ўпэўнена на іх адказаў, і экзаменатар, здаецца, застаўся задаволены.

— Ты залічаны ў першы клас! — урачыста прамовіў інспектар.

Лявонка ад радасці адчуў сябе на сёмым небе.

— Паслязаўтра — на заняткі,— працягваў інспектар. — Як з кватэрай? Знайшлі?

Лявонка кіўнуў галавой, не ўцяміўшы як след апошняга пытання і забыўшы нават падзякаваць. Стаяў' і лыпаў вачыма.

— Можаце ісці.

Ён не пайшоў, а пабег. Дзеда знайшоў у канцы калідора, той, па ўсім відаць, добра-такі перахваляваўся за ўнука.

— Ну, як?

— Прынялі! Паслязаўтра — на заняткі!

Расчыніліся дзверы, і ў калідор выйшлі Лявонкавы экзаменатары.

— Дзякуй вам вялікі, паночкі! — сказаў Кірыла, прыціскаючы да грудзей шапку.

— Здольны, але старання трэба шмат! — нахмурыў бровы інспектар у зялёным сурдуце. — Каб не ленаваўся!

— З усіх сіл будзем старацца.

Дзед з унукам выйшлі з будынка вучылішча і, стомленыя перажываннямі, перад тым як ісці да Нохіма, прыселі на лавачку.

— Ну вось і скончылася тваё маленства, унучак.

Потым Лявонка доўга думаў над гэтымі дзедавымі словамі пра маленства, якое чалавек звычайна ўсведамляе і пачынае цаніць толькі тады, калі яно становіцца ўспамінам.

…Яго, адзінага сына, у сям'і вельмі любілі, але працаваць даводзілася нароўні з усімі, з пяці гадоў, калі працай лічыць тое, што Лявонка няньчыў сваю малодшую сястрычку Тоню, а потым і Фядорку… З самага раннягу ўзросту дзеці пачыналі хадзіць за скацінай. Кар'ера пастушка мела чатыры ступені. Пачынаў ён з гусей, праз год даверылі свіней, затым — авечак. Апошняя ступень — каровы. Пасвіў не толькі сваю, але і чужыя, бо трэба было зарабіць, каб вярнуць пазычанае. Міхаль пазычаў кожную вясну, а зімою абяцаў аддаць, — меркаваў, што за лета сын заробіць, пасучы кароў. Дамаўляліся— пуд за лета за кожную жывёліну А жывёлін тых быў заўсёды добры дзесятак. Сонца пячэ, дождж ліе, прымаразкі скавалі зямлю — а ты павінен пасвіць. «Пастолікі свае абарсай!» — звычайна казала яму раніцай Марыля, прыглядаючы, як ён абуваўся. Пастухоўская служба яшчэ не скончылася, а яго пачалі ўжо прывучаць да работы ў полі. Усяго было ў тым маленстве — і змрочнага, і светлага, і горкага, і радаснага. Лепшым сябрам быў дзед — з ім і ў поле, і ў лес. «Дзедо, дайце лейцы — я сам пакірую», — прасіў унук, калі яны ехалі ў поле. Кірыла даваў яму лейцы. «А што там? — унук паказваў туды, дзе поле прасціралася да лініі гарызонту і дасягала неба. — Край неба?» Дзед глядзеў туды, куды ён паказваў. «Так, небакрай». — «І далей ужо нічога няма?» — «Як няма? Далей — Бучамле». Так называлася вёска, што знаходзілася ў тым напрамку.