Уладзімір Гніламёдаў - Уліс з Прускі

Усе ведалі, што святар выпісвае газету «Гродненские губернские ведомости», што ў адносінах да сялян ён трымаў сябе панам, у сябры не набіваўся, з прускаўцаў не кожны меў смеласць звярнуцца да яго з якім-небудзь пытаннем. Звяртаўся часам толькі цікаўны Кірыла. «Што піша тая газетка?» — пытаўся ён у айца Глеба. Адказ часцей за ўсё быў «абцякаемы»: «Нічога абяцаючага, Кірыла Нікадзімавіч. Цар і царыца ў добрым здравіі!»

Вучні, асабліва дзяўчаткі, не надта ўпадалі за навукай. Да якой тут навукі, калі побач сядзеў Трахімка — свавольнік, якіх пашукаць. Любіў ён зрабіць настаўніку Фаму Фамічу і нават айцу Глебу якую-небудзь прыкрасць. То ката на ўрок прынясе, то ўстане і пытанне нейкае несвоечасова задасць. Не давалася яму пытанне пра стварэнне свету і чалавека. Хоць ты забі. «Ну, мілы мой голуб сізакрылы, вязаць табе венікі», — казаў айцец Глеб, дзівячыся таму, як лоўка ўдавалася Трахімку адвольна перадаваць гэты біблейскі сюжэт. Што азначае «вязаць венікі», ніхто не ведаў.

Дзеці багацейшых гаспадароў пачыналі вучобу з верасня, як адчынялася школа, а Лявонка — толькі калі ўжо снег ляжа. Да гэтага ён мусіў кароў пасвіць, а вясною, як толькі снег сыдзе, зноў выганяў іх на пашу. Хто іншы такім чынам навучыцца толькі хіба што распісвацца, а Лявонка ўмеў і чытаць, і пісаць, і лічыць, і на памяць сёе-тое ведаў. У школе вучылі вершы Кальцова, Нікіціна, Сурыкава, байкі Крылова, змешчаныя ў чытанцы «Русское слово». Неяк, калі сабралася ўся сям'я, бацька папрасіў: «Пачытай нам што-небудзь, сынок». Сын прачытаў на памяць байку Крылова «Воўк і ягня». Слухачы былі вельмі ўсцешаны. «Разумна напісана!»— выказаў сваё ўражанне Міхаль. «Малайчына! Можа, хоць ты калі на святло выберашся…» — падаў голас і Кірыла. «Ой, Лявонка, галубок ты наш!..» — уздыхнула ля печы маці. Лявонку ад радасці, што дагадзіў бацькам, ажно дыханне перахапіла. Чытанне і пісанне давалася лёгка, больш часу вымагалі задачкі. Ніяк яны, бывала, не рашаліся, і не было каму дапамагчы. Лявонка тады бег у канец вёскі да Павала Гальяша — адольвалі разам. Бацька Павала жартаваў: «Вас жаніць пара, а вы простую задачку адолець не можаце». Але адольвалі. З'явіліся граматныя і ў Прусцы. Лявонка сярод іншых здаў усе экзамены на выдатна і атрымаў пахвальны ліст. Гэта і вырашыла яго лёс вучыцца далей.

Паказаліся першыя будынкі.

— Камянец! — усхапіўся Лявонка.

— Не, гэта яшчэ не мястэчка, — супакоіў Кірыла, — гэта Замасты, вёска.

Паабапал вуліцы стаялі звычайныя хаты, хлявы, прыбудовы, зелянелі агародныя грады. У гародчыках цвілі-асыпаліся апошнія вяргіні. Замасты аддзелены ад Камянца ракой Лосьнай, якая тут раздзяляецца ажно на тры рукавы. Над кожным пракладзены драўляны мост. Перад мастамі — з таго боку, адкуль наступаў вясенні крыгаход, — тырчэлі з вады магутныя дубовыя ледабоі. Унізе, на яшчэ зялёных паплавах, хадзілі чароды гусей. Адолеўшы апошні мост, нашы падарожнікі апынуліся на местачковым бруку. Загрукаталі аб каменні колы, грукат перадаўся целу, павялічыўшы непрыемную дрыготку.

Камянец — тыповы беларускі сярэдневяковы гарадок — мястэчка, заснаванае яшчэ ў XIII стагоддзі. Тады ж валынскім князем Уладзімірам Васількавічам — вялікім кніжнікам і філосафам — быў пабудаваны славуты Камянецкі стоўп — высокая абарончая вежа, від на якую адкрыўся нашым падарожнікам з Бабіцкай гары. Мястэчку ў Вялікім княстве надавалася немалое дзяржаўнае значэнне. Гадоў трыста назад па яго забрукаваных вуліцах звінелі конскія падковы вялікалітоўскіх рыцараў, якіх тут называлі драбамі.

Берасць першым з беларускіх гарадоў яшчэ ў канцы XIV стагоддзя атрымаў магдэбургскае права. Камянец займеў гэта права на пачатку XVI стагоддзя. Розным веравызнанням адпавядалі царква, касцёл, сінагога. Са шматлікіх крамаў плацілі падатак на карысць мястэчка, яно патроху расло, добраўпарадкавалася. У 1477 годзе мястэчка наведаў, кіруючыся ў Маскву, Амброжа Кантарыні — пасол і падарожнік. Быў тут праездам і славуты Зігмунд фон Герберштэйн. У XVI стагоддзі Камянец па колькасці насельніцтва — пяць тысяч чалавек — не саступаў Берасцю. Праводзіліся тут рыцарскія турніры, у адным з якіх браў удзел прынц Ланкастэрскі Генрых — будучы кароль Англіі.

Не адна вайна пракацілася праз старажытны Камянец. У 1657 годзе мястэчка рабавалі шведы. У 1655 і 1658 гадах наведаліся маскавіты ваявод Урусава і Барацінскага. Асабліва шмат шкоды нарабілі маскоўскія стральцы Івана Хаванскага: спалілі замак, ратушу, касцёл, царкву і 183 дамы з 286.