Уладзімір Гніламёдаў - Уліс з Прускі

— Хто?

— Кужаль, Міхаль… Абараў!..

Рот урадніка скрывіўся ў іранічнай грымасе:

— Дык ён, здаецца, не з такоўскіх…

— Ой, вы яго не ведаеце! Ён такі!

Наступіла працяглая паўза. Нарэшце ўраднік сказаў:

— Як жа ён мог цябе абараць, калі ён сваю бульбу выбіраў?

— Вось столькі майго заняў,— Ясё развёў перад сабой далоні і паглядзеў на Кастантага, — на добры аршын!

— А да бойкі справа не дайшла?

Ясё адвесіў ніжнюю губу, як бы нешта цямячы:

— Віламі ў мяне запусціў — ледзь ухіліўся!

— М-м-м, — прамычаў ураднік, і не зразумела было, задаволены ён тым, што бойкі не было, ці, наадварот, — шкадуе, што яе не было.

Ясё надаў свайму твару выраз упартасці, адтапыраныя вушы наструніліся яшчэ больш.

— Я ў валасны суд паскарджуся! Я так не ўпушчу! Калі вы не пакараеце…

Ураднік ведаў гэту ўласцівасць мясцовага народнага характару — так званае «самаедства», схільнасць да пастаянных спрэчак, судовых працэсаў, суцяжніцтва.

— Ты што ўдумаў? Мір пазорыць хочаш? Дык калі дазнаецца Варфаламей Цітавіч, ён так цябе з дзярэўні папроць, што я не ведаю, дзе ты ачуцішся! — Кастанты дужа не любіў, калі, як ён казаў, з хаты выносілі смецце.

— А хто такі Варфаламей Цітавіч? — пацікавіўся Ясё.

— Ты што, не чуў пра Варфаламея Цітавіча? Аненкава-малодшага не ведаеш?!

— ?

— Становы прыстаў! З ім шуткі плехі!.. А з Кужалем я пагавару. Ідзі!

Ясю нічога не заставалася, як вяртацца дадому.

Назаўтра ў акно да Кужалёў пастукаў стараста:

— Міхаль! Ураднік кліча!

— Ураднік? — Кірыла паглядзеў на Міхаля. — З падаткамі, здаецца ж, разлічыліся…

— Гэта, відаць, ён, Ясё…

Міхаль апрануўся і накіраваўся да ўраднікавага дома.

Кастанты прымаў наведвальнікаў у службовай палавіне дома. Абышоўшы ўраднікаву прыгажуню-лужыну, Міхаль падняўся на ганак і нясмела пастукаў у дзверы, прадчуваючы нешта нядобрае. Пачуўшы стук, дзверы прачыніў сам гаспадар з тым жа медалём на шыі. Строга паглядзеў на Міхаля. Пазнаў:

— Заходзь!

Сам сеў за стол і адразу зашамацеў паперамі, павёў сваім чырвоным носам. З ураднікам у Кужалёў, трэба сказаць, склаліся не надта прыязныя адносіны. На думку Кастантага, гэта сям'я паводзіла сябе залішне незалежна і малапачціва.

— Што гэта ў вас з суседам адбылося?

Міхаль зразумеў, чаго яго паклікалі, і паспрабаваў патлумачыць, пачаўшы па парадку. Аднак гаспадар не надта быў настроены слухаць падрабязныя тлумачэнні.

— Так, значыць, да рукапрыкладства справа не дайшла, — перабіў ён Міхаля, і невядома, чаго ў яго тоне было больш — задавальнення ці шкадавання. — Але замахнуцца на чужую ўласнасць — гэта не жарт, гэта бунтам пахне! — Нос урадніка пачырванеў яшчэ больш.

— Якім бунтам? Што вы такое гаворыце, Кастанцін Цярэнцевіч?

— Ты мяне не вучы! — ураднік пырснуў слінаю. — Я рэвалюцыю за вярсту чую!..

Незнаёмае слова «рэвалюцыя» прымусіла Міхаля прымоўкнуць. Крыху ахалоў і Кастанты, перабіраючы пальцамі стужку, на якой вісеў медаль.

— Давядзецца аштрафаваць і яго, і цябе за парушэнне спакойствія.

Міхаль паціснуў плячыма.

— Ты нікуды больш не хадзі! — не паднімаючы ад папер вачэй, сказаў ураднік.

— Ды як так? Ён будзе на мяне плявузгаць, абражаць мяне, крыўдзіць, а я — маўчы? — Міхаль захваляваўся, пабляднеў.— Не, я даб'юся праўды! Быць таго не можа!

— Якой праўды ты яшчэ захацеў?

— Я дамагуся нарэшце, што ён адчэпіцца ад мяне! — Рысы Міхалёвага твару абвастрыліся, у абліччы дабавілася рашучасці.

— Шкада цябе, гаспадар ты ўпраўны, падаткі плаціш…

— Я не ў чым не вінаваты, я буду шукаць правоў. Колькі можна крыўдзіць…

— Іш ты яго! Правоў ён будзе шукаць… Не правоў шукай, а сведкаў, калі на тое пайшло!

— І сведкаў пашукаю.

— Калі так, дык пакінем справу да вясны. Снег растане, і ўсё відаць будзе.

Вяртаўся Міхаль дахаты расстроены, не ў гуморы.

— Так, тато, як мы і думалі, Ясё паскардзіўся.

— От нягоднік! — Кірыла пакруціў галавой, цяжка ўздыхнуў.— Мірна жыць не можа, усё каб сварыцца…

— Кастанты гразіцца аштрафаваць і яго, і нас. Судзіцца давядзецца, не інакш.

Кірыла моўчкі глядзеў на сына.

— Тады і сапраўды сведкі патрэбны!

Судзіцца для прускаўцаў — горш смерці. Марная справа. Праўда, быў выпадак, вёска судзілася з панам Падгурскім. Здарылася гэта пасля паўстання 1863 года. Паўстанне пацярпела паразу, але такія-сякія станоўчыя вынікі яно ўсё ж такі мела. Прыгон на Берасцейшчыне, як і па ўсёй Беларусі, быў скасаваны дарэшты, зменшылася плата за зямлю, сталі дазваляцца гуртавыя выпасы жывёлы ў панскіх лясах і на выганах. ІІрускаўцы таксама дамагліся ад пана права пасвіць скаціну на даволі прасторным лузе, дзе поле апускалася і пераходзіла ў сенажаць, якая далей прымыкала да поймы Лосьны. Сенажаць належала прускаўцам. Была, аднак, адна нязручнасць: вывозіць сена і ганяць кароў даводзілася балоцістым краем сенажаці — праз зямлю пан не пускаў. Жывёлы мясілі балота, грузнучы ў ім па самае вымя. Некаторых прыходзілася нават выцягваць на вяроўках. Прускаўцы вымушаны былі цярпець. Аднойчы — пасля ўжо таго злашчаснага паўстання — яны не вытрымалі і пагналі краем панскага поля. Сярод пастушкоў завадатарам быў Пракоп Пахолак. Падтрымлівалі, вядома, дарослыя. Выбухнуў канфлікт. Пан Караль Падгурскі, выйшаўшы з палаца, крычаў сялянам: «Вы ж лесам маім карыстаецеся і лазою — ніводнай жа капейкі не заплацілі!» «Вашага мы не чапаем…» — адказвалі сяляне. Прыскочыў на брычцы Кастанты. Пан Караль махаў рукамі, намагаючыся даказаць сваё. Угледзеўшы ўрадніка, ён пачаў скардзіцца яму. «У суд на іх, пане Караль! — кіпеў, ажно пеніўся, Кастанты. — Бунтаўшчыкі! Бачыш, чаго захацелі!..» На вочы яму трапіў Кірыла. «І ты тут, Кірыла?» — «А дзе ж мне быць?» — адказаў той. «Але ж бацька твой пакорлівы быў, а ты вона што!» — ужо амаль лямантаваў, не злазячы з брычкі, пачырванелы Кастанты. «Што зробіш, калі іншага выйсця няма». — «А ты хто, што адзін за ўсіх гаворыш, — стараста?» — выскаляўся на яго Кастанты. Прускаўскім старастам тады быў Якаў Галёнка — бацька Масея Касабокага. «А што, калі не стараста, то і слова сказаць нельга?!» — агрызнуўся Кірыла.