Васіль Быкаў - Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 7

По апатичному выражению лица Иван догадался, что этим его не очень проймешь — то он не понимает, то, поняв, не подает виду. И Ивану вдруг представилось, что он один на этом замкнутом „пятачке“ в подземелье в такой вот странной обстановке ведет спор со всей Германией.

— Рус Иван не бедный человек — запомни это, Фриц.

Колхоз у нас хороший, дружный, все арбайт и фюрер у нас, — он вспомнил своего председателя артели, — зер гут. Он тоже теперь бьет вашего фюрера.

Посмеявшись, Волока снова перешел к разговору о достатке ».

Аднак у 4-томным Зборы твораў (Мн.: Молодая гвардия, 1986) гэты фрагмент выглядае наступным чынам:

«— Есть и плохие, — признал он. — Это там, где вы побывали да поразграбили.

Немец загасил в глазах недоверие и почесал затылок». Значныя змены ўнесены і ў аповед пра другі сон Валокі усё закрэсленае тут выдзелена курсівам (у беларускіх рэдакцыях гэты фрагмент быў захаваны, хоць у другім машынапісе (пад першапачатковай назвай «Праклён») ён таксама закрэслены, аднак пакінуты ў 6-томным Зборы твораў):

«„Ну что, немецкий шпион?“ — такими словами встретил он Волоку, схватил его за плечи, сорвал погоны, потом начал наставлять пистолет в кружки медалей на его груди.

„Немца укрывал? Врага табаком угощал? Почему не убил?“

Иван хотел пояснить, что и как произошло с ним в этом подвале, но лишился дара речи и почувствовал, что вот-вот наступит смерть. И Воронов действительно выстрелил, но боли Иван не ощутил и тогда догадался: медали. Медали спасли его от пули. Но вот у Воронова вместо пистолета оказалась тяжелая противотанковая граната — это уже была явная гибель.

„Изменник! Прокурил Родину? Высшую меру тебе!“ — звучали страшные слова , и Иван оглянулся в поисках выхода».

Трэба адзначыць, што ў 4-томным Зборы твораў аповед пра абодва сны Валокі адсутнічае.

Змены адбыліся і з фіналам твора. У кнізе «Третья ракета» ён выглядае наступным чынам:

«„Как же это? Что это?“ — роились в голове Волоки смятенные мысли, и ему захотелось ругаться и реветь от боли и горя, которые терзали его тело и душу. Но плача не было, не было слез, и от этого становилось еще хуже.

Преисполненный горя и душевной сумятицы, он медленно брел по середине исковерканного войной переулка и, сжимая в отчаянии большие дрожащие кулаки, твердил:

— Гады! Душегубы! Сволочи! Будьте вы навек прокляты, варвары!!!»

Аднак пасля правак аўтара канцоўка атрымала іншы выгляд:

«[…] …и ему хотелось ругаться от боли и тупой несправедливости того, что случилось. Переполненный душевной сумятицы он брел серединой разбитого бомбами переулка и твердил в отчаянии:

— От же гады! От гады!..»

Менавіта ў такой рэдакцыі (з нязначнымі стылістычнымі праўкамі) канцоўка была апублікавана ў 4-томным Зборы твораў.

Упершыню ў перакладзе на рускую мову (пер. І. Панцеляймонава) пад назвай «По дороге домой» — часоп. «Неман», 1966, № 9.

Друкуецца паводле: Зб. тв.: У 6 т. Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. Т. 6. Там жа пазначаны год напісання — 1965.

Машынапіс апавядання з аўтарскай праўкай (11 старонак) захоўваецца ў Дзяржаўным музеі гісторыі беларускай літаратуры: КП 10735/823 (на першай старонцы зверху алоўкам рукой В. Быкава: «У дадатак да ранейшага. ВБ»), а таксама копія машынапісу захоўваецца ў Архіве пісьменніка. Пры параўнанні гэтых машынапісаў з публікацыяй у Зборы твораў можна прыйсці да высновы, што ніякіх зменаў у апавяданні зроблена не было.

Упершыню — газ. «Літаратура і мастацтва», 1966, 21 чэрв.

Друкуецца паводле: Зб. тв.: У 6 т. Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. Т. 6. Там жа пазначаны год напісання — 1966.

Машынапіс (8 старонак) захоўваецца ў Архіве В. Быкава. Пры параўнанні яго з публікацыяй у Зборы твораў можна прыйсці да высновы, што зменаў у апавяданні зроблена не было.

Упершыню — часоп. «Маладосць», 1966, № 9. У перакладзе на рускую мову (пер. аўтара) пад назвай «Утро вечера мудреннее» — часоп. «Дружба народов», 1966, № 11.

Друкуецца паводле: Зб. тв.: У 6 т. Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. Т. 6. Год напісання — 1966.

Як сведчыў сам пісьменнік, апавяданне гэтае ў нечым аўтабіяграфічнае: у кастрычніку 1943 г., пасля заканчэння Саратаўскага артвучылішча і прысваення звання малодшага лейтэнанта, В. Быкаў трапіў на фронт, у стралковы полк, і ў якасці камандзіра стралковага ўзвода прыняў першы бой, — «той выпадак адбіўся ў напісаным праз дваццаць гадоў апавяданьні „Ранак-сьвітанак“».