Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

— Так, — думае сабе, — гэта чалавек добры і наіўны, ён дарма заб’е Глаўка.

Пасля пытае: — Любіш, Урбан, Хрыста?

— Люблю ўсёй душою й сэрцам, — адказаў жарнамол.

— А братоў і сясцёр сваіх, а тых, што навучылі цябе праўды й веры Хрыстовай?

— І іх таксама люблю, ойча.

— Тады — pax табе!

— І табе, ойча!

Настала зноў цішыня, толькі жорны гучэлі ўдалечыні, а ўнізе бульбацела рака. Хілон заглядзеўся ў ясны месяц ды спавагу пачаў расказваць пра Хрыстову смерць. Гаварыў быццам не Урбану, а як бы сам сабе разважаў тую смерць, як бы тайніцу яе хацеў пераказаць заспанаму гораду. Выглядала гэта ўрачыста і ўзрушаюча. Жарнамол плакаў, а як Хілон пачаў енчыць і бедаваць, што падчас смерці Збаўцы не было нікога, хто б яго бараніў калі не ад укрыжавання, дык прынамсі ад знявагі салдатаў ды жыдоў, магутныя кулакі барбара пачалі сціскацца ад жалю й злосці. Расчуляла яго смерць, а злосць і дзікая ахвота агартала яго на ўспамін аб здзеках і кпінах раз’юшанага зброду з укрыжаванага Баранка.

А Хілон нагла суліць пытанне: — Ведаеш, Урбан, хто быў Юдаш?

— Чаму ж не ведаю. Але ён павесіўся, — адказвае работнік.

І ў гутарцы ягонай вычувалася быццам незадавальненне з таго, што здраднік укараў сам сябе і не можа патрапіцца яму ў рукі.

Хілон жа падсябрываўся далей: — Ну а каб не быў павесіўся ды каб каторы з хрысціян сустрэў яго на моры ці на сухазем’і, няўжо не павінен быў бы помсціць пакуту, кроў і смерць Хрыстову?

— Хто ж бы не адпомсціўся, ойча!

— Pax табе, слуга верны Баранка! Так, можна дараваць сваю крыўду, але Богавае ніхто не мае права дараваць! Але як вуж плодзіць вужа, як злосць родзіць злосць, а здрада здраду, так з яду Юдашавага нарадзіўся другі здраднік, і як той выдаў жыдом і рымскім воям Збаўцу, так гэты, што жыве між намі, маніцца выдаць авечкі ваўком, і калі ніхто не адверне здрады, калі не скруціць упору вужацы галавы, нікога з нас не міне згуба, а з намі разам загіне і чэсць Баранка.

Жарнамол уставіў у яго трывожныя вочы, як бы не кеміў, што гаворыцца, а грэк, накінуўшы на голаў рог адзежыны, прыдушаным голасам цягнуў абармоцтва далей: — Гора вам, праведныя слугі Божыя, хрысціяне й хрысціянкі!

Ды зноў замоўк, зноў чуцён быў толькі гук жарон, шум ракі ды глухое пяянне жарнамолаў.

— Ойча! — пытае ўрэшце работнік. — Што гэта за здраднік?

Хілон схіліў голаў.

— Што за здраднік? Юдавы сын, сын яду ягонага, што быццам прыкідваецца хрысціянінам і ходзіць у дом малітвы па тое толькі, каб ачарняць братоў перад цэзарам, што цэзара моў не хочуць прызнаваць за Бога, што затручваюць вадалівы, душаць дзяцей ды намагаюцца знішчыць гэты горад так, каб на каменні камення нат не засталося. За некалькі дзён вось будзе выданы прэторыянам загад арыштаваць старцаў, жанчын, дзяцей ды паслаць на смерць так, як нявольнікаў Пэданія Сэкунда.

І ўсё гэта спрычыніў той Юдаш. Але калі першага Юды ніхто не скараў, не помсціў, баронячы Хрыста падчас мукаў, дык хто захоча ўкараць гэтага, хто разатрэ вужаку перш, чым судзіціме цэзар, хто згладзіць, хто абароніць ад загубы веру ў Хрыста?

Урбан устаў нагла й кажа: — Я даканаю гэтага, войча!

Хілон таксама ўстаў, праз момант глядзеў у твар жарнамолу, асветлены месяцам, пасля, кладучы важна далонь на ягонай галаве, гавора: — Ідзі да хрысціян, — загадаў важна, — ідзі ў дамы малітвы й пытай братоў пра Глаўка, лекара, і як толькі табе яго пакажуць, у імя Хрыста, забі!

— Пра Глаўка? — паўтарыў жарнамол, як бы жадаў уцвярдзіць сабе ў памяці тое імя.

— Ведаеш яго?

— Не, не ведаю. У Рыме ёсць тысячы хрысціян, дык не ўсе з сабою знаюцца. Але заўтра ў Острыянуме збяруцца браты і сёстры ноччу ўсе да аднае душы, бо прыехаў вялікі Апостал Хрыстовы, які будзе тамака навучаць, там брацця пакажуць мне Глаўка.

— У Острыянуме? — спытаў Хілон. — Гэта ж за горадам. Усе брацця і сёстры? Уначы? За брамамі Острыянума?

— Так, ойча. Гэта наш магільнік, між дарогамі Салярыя і Намэнтана. Ці ж ты не ведаеш нічога пра навучанне там Вялікага Апостала?

— Не быў праз два дні дома, дык не атрымаў ад яго весткі, дый не ведаю, дзе той Острыянум, нядаўна бо ж прыехаў з Карынту, дзе апякуюся хрысціянскаю гмінаю… Але так ёсць! Калі Хрыстус даў табе такое натхненне, пойдзеш, сынку, уначы да Острыянума, там знойдзеш між братамі Глаўка і заб’еш яго, вяртаючыся назад у горад, за гэта будуць адпушчаны табе ўсе твае грахі. А цяпер pах з табою!..

— Ойча… — Ну што, слуга Баранка?

На твары работніка села цяжкая задума. Нядаўна вось забіў чалавека, а можа й двух, а навука Хрыстова забараняе забойства. Не забіў іх, праўда, дзеля ўласнае абароны, бо і гэта не можна! Не забіў, барані Божа, дзеля нажывы… Біскуп сам даў яму на помач братву, але забіваць не дазволіў, ён жа забіў нехаця, бо пакараў яго Бог сілаю вялікаю… І цяпер вось цяжка пакутуе… Іншыя пяюць пры жорнах, а ён, небарака, усё думае пра свой грэх, пра абразу Баранка… Колькі ён ужо вымаліўся, колькі выплакаў слёз! Колькі разоў перапрашаў Баранка! І дагэтуль пачуваецца грэшным. А цяпер зноў вось абяцаў забіць здрадніка… Яно мо й добра! Уласную бо крыўду толькі можна прабачаць, дык заб’е яго хоць бы на вачах усіх братоў і сёстраў, якія ўзаўтра будуць у Острыянуме. Але хай Глаўка перш асудзяць старшыны гміны, біскуп ці Апостал. Забіць не цяжка, а забіць здрадніка нават і міла, бы воўка ці мядзведзя, але што, калі заб’ю невінаватага?