Генрык Сянкевіч - Quo Vadis

Усе ўстрымалі дыханне ў грудзях, ці не выкажа, бач, якіх вялікіх слоў, што дзеля ўласнае бяспекі трэ было запамятаць. Але стаяў важна, нямы, прыбраны ў пурпуровы плашч і вянец з лаўраў залатых, азіраючы расшалелую сілу полымя. Тэрпнас падаў яму залатую лютню. Ён падняў вочы да неба, аблітага загаравам, як бы чакаў натхнення.

Народ паказваў на яго рукамі здалёк, аблітага крывавым бляскам. Далёка сычэлі вужы полымя і гарэлі векавыя найсвяцейшыя рэліквіі: гарэла святыня Геркулеса, якую збудаваў Эўандар, і святыня Ёвіша Статара, і святыня Луны, пастаўленая яшчэ Сэрвіем Туліем, і дом Нумы Пампілія, і святыня Весты з пенатамі рымскага народу, у грывах пламяністых паказваўся часамі Капітоль, гарэла мінуўшчына й душа Рыму, а ён, Цэзар, стаяў з лютняю ў руцэ, з мінаю трагічнага актора і з думкаю не пра гінучую айчыну, а пра позу і патэтычныя сказы, якімі б найлепш можна было выказаць вялікасць злыбяды, выклікаць найбольшы подзіў ды найгарачэйшае брава.

Ненавідзеў ён той горад, ненавідзеў ягоных жыхароў, любіў толькі свае песні й паэзію, дык у душы цешыўся, што ўрэшце аглядае трагедыю, падобную да тае, якую апісваў. Вершаплёт пачуваўся шчаслівым, дэкламатар пачуваўся натхнёным, смакун уражанняў упойваўся жахлівым відовішчам і рабіў раскошнае параўнанне, што нат заглада Троі не магла дараўняць загладзе гэнага велізарнага гораду. Чаго ж больш яшчэ мог жадаць? Вось Рым, Рым светаўладны, гарыць, а ён стаіць на аркадзе вадацягу з залатою лютняй у руцэ, далёкапрыкметны, пурпуровы, у моры подзіву, светазарны, паэтычны! Там далёка ў цьме гудзе й абураецца народ! Хай гудзе! Мінуць стагоддзі, тысячы гадоў пройдзе, а людзі памятацімуць і славіцімуць гэтага паэта, які ў такую ноч апяваў упадак і пажар Троі. Кім жа ў параўнанні з ім ёсць Гомэр? Кім сам Апалон з сваёю рэзьбянаю формінгай? Тут падняў рукі і, крануўшы струны, адазваўся словамі Прыяма: О, гняздо бацькоў маіх, о калыска міла!..

Голас на адкрытым прасторы пры гуку пажару і пры далёкім гомане шматтысячнага натаўпу выдаваўся надта ніклы, дрыжачы й слабы, а звон акампанементу звінеў, бы дзыканне мухі. Сенатары, урадаўцы і аўгустыяне, сабраныя на вадацягу, нахілілі галовы, слухаючы з нямым захапленнем. А ён доўга пяяў, пяяў, штораз жаласней. У момантах, калі ўрываў дзеля перахопу паветра, хор спевакоў паўтараў апошнія вершы, пасля, скінуўшы з плячэй адрэпетаваным у Алітура рухам трагічную шырму, зноў крануў струны, зноў пяяў.

Скончыўшы ўрэшце песню, загадзя ўложаную, пачаў імправізаваць, шукаючы вялікіх параўнанняў у відовішчы, якое рассцілалася перад ім. На твары відаць былі ўнутраныя перажыванні. Не праймала яго гібель радзімага гораду, але ўпаіўся і расхваляваўся пафасам уласных слоў да таго, што ўпусціў брынчачую лютню пад ногі і, ахінуўшыся ў шырму, стаяў, бы скамянелы, падобны да аднаго з тых мармуровых Ніобідаў, якія ўпрыгажалі дворышча Палатыну.

Па кароткай хвіліне маўчання загрымела бура воплескаў. Але воддаль адказала ёй выццё натаўпу. Цяпер ніхто там ужо не сумняваўся, што гэта цэзар загадаў спаліць горад, каб зрабіць сабе відовішча й пяяць пры ім песні.

Нэрон, пачуўшы той крык тысячных галасоў, звяртаецца да аўгустыянаў з сумнай, поўнай расчаравання мінай пакрыўджанага чалавека і кажа: — Вось як квірыты ўмеюць цаніць мяне й паэзію.

— Злыдні! — адказаў Ватыній. — Напусці на іх прэторыянаў!

Нэрон звярнуўся да Тыгэліна: — Ці магу спадзявацца вернасці ад вояў?

— Так, боскі! — адрапартаваў прэфект.

Пятроні паціснуў плячыма: — На іхнюю вернасць, але не колькасць, — дадаў. — Застанься тым часам тут, дзе стаіш, бо тут найбеспячней, а той народ трэ ўціхамірыць.

Тое самае думалі і Сэнэка, і консул Люцыній. Тым часам на нізе ўзбурэнне расло. Народ узбройваўся каменнямі й каламі ад палатак, дошкамі з вазоў і тачак ды розным жалеззем. Незабаўна некалькі кагортавых камандантаў прыйшло з дакладам, што прэторыяне ледзь вытрымоўваюць лінію ад налягаючай хвалі ўзбуранага народу і, не маючы загаду біць, не ведаюць, што рабіць.

— О, богі! — наракае Нэрон. — Што за ноч! З аднаго боку пажар, з другога — разгуканае мора народу.

І пачаў шукаць далей сказаў, якія б найстрайней маглі выказаць жудасць хвіліны, але, бачачы навокал блядыя трывожныя міны, таксама спалохаўся.

— Дайце цёмны плашч з каптуром! — адазваўся. — Ці сапраўды можа дайсці да бітвы?

— Уладару, — адказаў няпэўным тонам Тыгэлін, — я зрабіў усё, што мог, але небяспека ёсць паважная… Звярніся да народу, боскі, з абяцанкамі.