Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Халык җилкәсенә төшкән авырлыктан сызлану бигрәк тә Идел буен тетрәндергән зур фаҗига – ачлык афәтенә мөнәсәбәтле шигырьләрендә ачык чагылыш таба. 1921–1922 елларда иҗат ителгән «Ач», «Сулган гөлләр», «Соңгы минутта», «Җылыйлар», «Сүнделәр», «Алтын тәре, бәрхет палас» кебек шигырьләрендә һәм «Кеше ашаучылар» поэмасында җан өшеткеч вакыйгалар, яшәүгә өметен югалткан, чарасыз, аяныч хәлдәге кешенең соңгы сулышы гәүдәләнә, биологик зат буларак, аның табигый халәте тетрәндергеч натуралистик картиналар аша сурәтләнә.

Шагыйрь поэзиясен тагын бер мөһим нәрсә үзенчәлекле итә. 1910–1913 елларда аның сирәк әдипләрдә күзәтелә торган сәләте ачыла: ул Эзоп, Лафонтен, Крыловлардан килә торган жанрга – мәсәлгә мөрәҗәгать итә һәм егермеләп мәсәл язып бастыра. (Күбесе – ирекле тәрҗемә.) Алар 1913 елда махсус җыентык рәвешендә «Әмсаль» исеме белән укучыга барып ирешә.

М. Гафури, заманының әһәмиятле темаларын яктыртып, чор сулышын тоеп, халык, милләт җанын аңлап иҗат итүче шагыйрь-гражданин булу белән бергә, хыял канатларында илаһи биеклекләргә күтәрелгән романтик һәм кеше күңеленең тирән төпкелләрен ача алган лирик шагыйрь буларак та танылды.

М. Гафури шигъриятендә мәхәббәткә багышланган әсәрләр хакында, образлы итеп, чәчәкле болынның кыңгырау гөлләре кебек диясе килә. Иҗтимагый, фәлсәфи һәм башка темаларга язылган шигырьләре арасында очрый торган мәхәббәт шигырьләре укучыны, бу гамьле дөньядан аерып, татлы ләззәттән торган, бераз гына күңел сызланулары белән үрелгән матур, бәхетле дөньяга алып керәләр. Аларда, традицион Шәрык шигъриятендәгечә, мәхәббәтне, сөйгәнеңне илаһи югарылыкка күтәреп мактау да, мәхәббәтнең татлы газапларыннан сызлану да бар. Шагыйрь гашыйк геройның халәтен тасвирлауда гаҗәеп матур һәм гадәти чагыштырулар белән янәшә суфичыл әдәбияттан ук килә торган традицион чараларны, әдәбиятка Коръән аша кергән образ-сурәтләрне иркен куллана.

Туган җир табигатенә бәйле лирик мотивлар да М. Гафури иҗатында чагылыш таба. Бу уңайдан аның ел фасылларына багышланган, аерым күзәтүләр рәвешендә язылган шигырьләр төркемен искә алып китү дә җитәдер. Зарын, шатлыгын уртаклашкан, күз яшьләрен үзенә сеңдергән, «күңел шәмнәрен яндырган» Туган җир образы М. Гафури иҗатында да газизләрдән газиз, изгедән изге.

М. Гафури проза жанрында да иҗат итә. Революциягә кадәрге Рәсәй мөселманнарының яшәешен сурәтләү, милли кысрыклаулар, социаль тигезсезлек хөкем сөргән җәмгыятьтә кешенең асылын, шәхес һәм җәмгыять арасындагы мөнәсәбәтләрнең үзенчәлеген ачуга юнәлтелгән, гади халык тормышының авырлыкларын гәүдәләндергән «Ачлык, яки Сатлык кыз» (1907), «Ярлылар, яки Өйдәш хатын» (1907), «Үги балалар» (1908), «Онытылган җинаять, яки Үткәнне искә төшерү» (1909), «Исәпсез байлык» (1912) әсәрләре, «Кара йөзләр» (1926), автобиографик мотивларны эченә алган «Тормыш баскычлары» (1927), «Шагыйрьнең алтын приискасында» (1931), «Тәрҗемәи хәлем» (1923), «Баштан үткәннәр» (1923), «Серле бер мәхәббәтнең тарихы» кебек повестьлары шул хакта сөйли.

М. Гафури 1917 елгы Февраль революциясен, падишаһның тәхете җимерелүен шатланып каршылый, чын хөррият килүенә сөенечен белдереп, «Хөррият иртәсе», «Азатлык хөрмәтенә», «Ирекле көннәр», «Бетсен империализм сугышы!» кебек күтәренке рухлы шигырьләр бастыра. Совет чорында болардан аеруча берсен – «Кызыл байрак» исемле шигырьне – әдип иҗатының таҗы рәвешендәрәк бәяләп килделәр. Ул 1917 елның 1 Май бәйрәме уңае белән иҗат ителгән. Бу шигырь дә кертелгән «Кызыл байрак» китабының (1917, 1922) Октябрь революциясе көннәрендә басылып чыгу фактына нигезләнеп, Гафури Октябрьне Кызыл байрак белән каршылады, дип яздылар. Хәзер инде мондый юлларны язган әдип канлы революциягә дан җырлаучы сыйфатында күзалланырга мөмкин. Әмма патша заманындагы гаделсезлекләрне, авыр тормыш-көнкүрешне яхшы белгән, шәхсән аны үз җилкәсендә дә татыган Гафури кызыл байраклы көчләргә зур өмет баглаган икән, моның өчен аны яңа хакимияткә бик тиз ярашуда гаепләргә ашыгырга кирәкми.

М. Гафури талантлы шагыйрь һәм прозаик буларак кына түгел, үткен күзле, туры сүзле, җәмгыятьтәге һәр үзгәрешкә үзенең мөнәсәбәтен белдереп барырлык гаять киң фикри даирәсе булган публицист буларак та таныла. Октябрь революциясеннән соң, бигрәк тә «Шәрык ярлылары», «Башкортстан» һәм «Яңавыл» газеталарында эшләгән елларда, аңа халык арасында еш булырга туры килә. Шунлыктан ул, үз чорының көндәлек проблемаларын ачык тоеп, халыкның рухи халәтен, яңа тормыш төзү юлына баскан кешенең психологиясен аңларга омтылып һәм аңа чын күңелдән теләктәшлек белдереп, мәкаләләр, хәбәрләр, очерклар яза; кимчелекләрне фаш итеп, фельетоннар бастыра.