Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

1906 елда Уфаның «Галия» мәдрәсәсе ачыла, һәм М. Гафури инде Казанга килеп тормый, әлеге мәдрәсәгә урнаша, монда бер ел рәсми рәвештә, ике ел ирекле тыңлаучы буларак белем ала. Биредә ул «Милли шигырьләр» циклына кергән әсәрләрен иҗат итә. «Мәктәпләрдә шәкертләр укырлык төрле шигырьләргә бик зур ихтыяҗ күренә, һәм күргән бер мөгаллим мәктәп балалары өчен махсус шигырьләр язылуын миннән сорыйлар. Шул тәэсирләр аркасында «Милли шигырьләр» исемендәге шигырьләрне яздым», – дип искә ала ул үзе бу хакта.

1907–1909 елларда М. Гафури аеруча актив иҗат итә. Аның Казан, Оренбург, Уфа нәшриятларында дистәгә якын шигырьләр җыентыгы, тугыз хикәя китабы басыла, газета-журналларда исә байтак кына публицистик мәкаләләре дөнья күрә. Әдип 1909 елдан бары иҗат эше белән генә шөгыльләнә башлый. Шул елның августында ул үзе кебек үк ятимлек аркасында тормыш авырлыкларын шактый күп күреп үскән Зөһрә (1891–1938) исемле кыз белән гаилә кора, бераздан уллары Әнвәр (1910–1977) һәм Халит (1919–1935) туа. Шәхси тормышы беркадәр көйләнгән, иҗаты да танылып килгән бер мәлдә – 1911 елда – шагыйрьнең Казанда ике мәртәбә басылган (1907, 1911) «Милләт мәхәббәте» исемле китабы патша цензурасына эләгә. «1906 елдан 1907 елга васыять», «Җиденче елның җавабы» дип аталган ике шигыре цензура хезмәткәрләрендә аеруча ризасызлык тудыра. Ә 1911 елның 11 февралендә Уфадагы «Шәрык» матбагасында уздырылган жандармерия тентүендәМ. Гафуриның «Үги балалар» һәм «Яшь гомерем» җыентыклары «аеруча хәтәр китаплар» исемлегенә кертелеп конфискацияләнә. Бу вакыйгалар, билгеле ки, шагыйрь күңелендә авыр тойгылар тудыра. Кешенең намусы тапталуын, рухи изелүен күреп сызланулар да шигырьләрендә шактый зур урын ала. «Шөбһә», «Мәкъсуд», «Безнең хәл», «Өметсезлектә» (1907), «Кайгы», «Юк», «Таләп» (1909) кебек әсәрләр янына «Кызганыч», «Татар хатыны», «Яшь кыз» (1910), «Ялчы бабай», «Ярлы» (1911) кебек, үз чорының реаль сурәтен тудырган, тирә-яктагы рәхимсезлек күренешләрен, җәмгыятьтәге гаделсезлекләрне фаш итүгә юнәлтелгән, заманының иҗтимагый-сәяси вакыйгаларын шактый төгәл бәяләгән шигырьләре өстәлә.

1912 елда М. Гафури Кәримовларның Уфадагы «Шәрык» матбагасына корректор булып урнаша, анда 1917 елның октябренә кадәр эшли. Бу чорда да ул иҗат эше белән актив шөгыльләнә. Илдәге иҗтимагый-сәяси вакыйгаларны, 1914 елда кабынып киткән Бөтендөнья сугышы вакытында кешеләр күңелендә ризасызлыкның артканнан-арта баруын, иҗтимагый киеренкелек атмосферасын реалистик буяулар белән гәүдәләндергән «Ирек өчен көрәш», «Үзем һәм халкым» (1912), «Фитрәт заманы», «Кыямәт» (1914), «Юктырсың ла, Алла», «Язмыш» (1915) шигырьләре, изгелек белән явызлык, гаделлек белән ялган һәм тормыштагы күп кенә башка каршылыкларны хөкем итүгә юнәлдерелгән күпсанлы мәсәлләре, сугышның авыл халкы өчен тудырган фаҗигаләрен гәүдәләндергән «Солдат хатыны Хәмидә» повесте (1915) һәм тарихи үткәнебезгә, яшәеш фәлсәфәсенә мөрәҗәгать рәвешендәге, романтик рухтагы «Тәэссорат», «Бу кемнең кабере?» (1913), «Хан кызы Алтынчәч» (1914), төрекчәдән ирекле тәрҗемә булган «Бер чәчәкнең наләсе» (1911) кебек, укучы күңелен кузгатырлык нәсерләре һәм хикәяләре языла.

М. Гафури әсәрләре идея-тематик яктан шактый киң колачлы. Ул гадәти көндәлек тормыш вакыйгаларыннан алып әдәбиятның мәңгелек темасы булган фәлсәфи, әхлакый темаларны да, сәясәт, туган җир, ил, Ватан мәсьәләләрен дә яратып, теләп яктырта. Әмма шулар арасында гади халыкка, үз милләтенең язмышына аерым игътибар бирүе сизелеп тора. Әдәбият мәйданына ныклы адымнар белән аяк басуга ук:

дип язган шагыйрь бөтен иҗаты дәвамында шул шигаренә тугрылык саклый. Кайсы жанрда гына иҗат итсә дә, күңел түренә кереп урнашкан гади халык, милләт язмышы аның каләменә күчә, әдипнең йөрәген халыкныкына бәйли.

Шунысын да әйтергә кирәктер: М. Гафури иҗатында милли хис-тойгылар гәүдәләнешендә бер нәрсә ачык чагылыш таба: бу – әсәрләрдә авторның һәрвакыт татар милләтен, татар телен күздә тотуы, үзен шушы халыкның бер вәкиле итеп күрүе. «Шигырь язды Габделмәҗид – ибне татар» («Алмашыну», 1905), «Русияле бер татардыр – асыл затым, Габдулла ибне татар – мәшһүр атым» («Яшь гомерем», 1906), – ди ул.

Гомумән, М. Гафури иҗтимагый вакыйгаларның эчтәлеген, юнәлешле хәрәкәтен турыдан-туры милли азатлык тойгылары белән, милли тәрәккыят өчен көрәш мотивлары белән бәйли, татарларның Рәсәй дәүләтендәге хәлен яхшы күзаллап: «Безнең татар, үгәй бала булган өчен, хөррияткә башкалардан мохтаҗрак», – дип искәртә. «Мал өчен», «Фидаи мәхбүс агызыннан», «Балыкчылар» (1906), «Безнең хәл», «Гафури, сән онытма милләтеңне…», «Милләткә хадим булган яхшыларга…», «Икенче сада», «Мәмләкәтнең барчасы әгъдәя мөлкәт улмасын…», «Сөембикә манарасы» (1907) шигырьләре «асыл ватан» да татар халкының хокукларын даулап язылган күпсанлы әсәрләренең бер өлешен тәшкил итәләр. 1911–1915 еллар шигъриятендә ул милли тойгыларны гәүдәләндерүне үзенчәлеклерәк төсмерләр белән баета. Шагыйрь дини мифологиягә, тарихка мөрәҗәгать итә, милләт һәм кешенең асылын саклауда диннең ролен югары куя. «Тәңрене искә төшерү» (1913), «Алладан сорау», «Җомга көн», «Бәйрәм көн», «Ишет, Тәңрем» (1914) шигырьләрендә лирик герой язмышын Аллаһы кодрәте белән бәйләгән, шуннан рухи тынычлык тапкан шәхес буларак гәүдәләнеш ала. Дини мифологиягә нигезләнеп язылган «Адәм вә Иблис» (1910), «Рисаләт» (1916) поэмалары да шушы елларда иҗат ителә.