Мәҗит Гафури - Сайланма әсәрләр / Избранное

Әгәр дә яңа килгән шәкертнең йөзе килешсез рәвештә ямьсез, күзе-фәләне чалыш яки башы зуррак булса, аның «пәри» булуына шөбһәләнү тагын да арта төшә. Беренче көннәрдәрәк аңа якынлашудан тартыналар. Аның бөтен кыланышына шикләнеп карыйлар. Бу шикләнеп карау кичкә кергәч бигрәк тә арта. Аның белән бергә тышка чыгучы булмый. Теге мескен бу хәлне күреп уңайсызлана, боега. Үзенә төбәлгән бу ямьсез карашны күтәрә алмый, күзләре яшьләнә башлый. Шуннан соң гына кайбер батыррак шәкертләр аны, кызганып, үзләре янына алалар. Шулай да бу шикле караш байтакка чаклы дәвам итә.

Мин үзебезнең авыл мәктәбендә бер «кырык беренче» шәкертнең шундый хәлгә чыдый алмый кайтып киткәнен күргән идем.

«Кырык беренче» шәкертнең «пәри баласы» булуы турында Мифтах картның сөйләгән сүзләре минем күңелемдә бигрәк авыр эз калдырганнар.

Мифтах бабай – яше алтмышларга җиткән, сакалы ап-ак бер карт. Ул – үзенең гомерен җәй көнендә байларның умарталыкларында каравылчы булып, кыш булса, мәктәпкә кереп үткәргән бер кеше. Аның бу тирәдә йөрмәгән авылы, кереп ятмаган мәктәбе юк. Төн булып, йокларга яту белән, шәкертләр аның әкият сөйләвен сорыйлар. Ләкин ул әкиятне бушка гына әрәм итми. Аңа кайбер шәкерт ярма, кайберсе икмәк, кайберәүләр май яки ит китерергә вәгъдә итәләр. Аның сөйләгән әкиятләре чиксез куркыныч була. Һичбер әкиятенә пәри, җен катышмый калмый. Ул бу пәри яки җеннәрне үз күзе белән күргән итеп тә сөйли. Ул әкият сөйләгәндә, без куркуыбыздан бер-беребезгә сырлыгабыз. Аның сөйләгән әкиятләренең кайберләре бик озын булып, бер кичтә генә бетмиләр, алдагы кичкә дә калалар. Менә шушы Мифтах бабай «кырык беренче» турында да әллә нәрсәләр сөйләп бетә иде.

«Имеш, шулай, – ди, – бер елны… авылының мәдрәсәсендә яткан чагымда, «кырык беренче» булган бер шәкерт көннән-көн симерә, – ди. – Мин аны күзәтә башладым, – ди. – Бер төнне шулай, бөтен шәкертләр йоклап беткәннән соң, йоклаган кеше булып карап ятам. Менә бервакыт теге «кырык беренче» торып йөри башлады. Күзләре ут кебек яна. Иң элек базга төшеп китте. Анда нәрсәләрдер ашап чыкты да, йоклап яткан бер шәкертнең янына килеп, җилкәсеннән аның канын имәргә кереште. Үзе телен ярты аршын кадәре чыгарган да, мышнап-мышнап, теге шәкертнең канын имә… Каны имелгән шәкерт саташа, ыңгыраша.

Мин чыдый алмадым, яныма алып яткан таягымны алдым да шуның белән теге «кырык беренче» нең җилкә тамырына берне кундырдым. Малай, нишләргә белми, артына әйләнеп төште. Мин бу үлгәндер инде дип уйлап өлгермәдем, ул сикереп торды да миңа килеп ябышмакчы булды… Мин, төрле догалар укынып, тагын берне төшердем. Шуннан соң «кырык беренче» йөгереп чыкты да китте. Шул китүеннән безнең мәдрәсәгә кире кайтып кермәде. Менә шуннан соң гына тынычлап калдылар, ди.

Мин шулай, бердән, чит авыл мәдрәсәсенә баруымны, икенчедән, анда баргач, «кырык беренче» булудан куркуны уйлап бара торгач, Үтәш авылына барып та җиттек.

Без Үтәш мәдрәсәсенең ишегалдына кереп, атны туктатып та өлгермәдек, безне эреле-ваклы берничә дистә шәкертләр әйләндереп алдылар. Минем күз алдыма тагын да теге «кырык беренче» булу мәсьәләсе килеп басты. Мин үземнең «пәри баласы» түгел икәнемне бик ачык белсәм дә, шәкертләр шулай дип әйтер кебек булды.

Без инде кая керергә белми торганда, бер чалмалы кеше (хәлфә була), безне күреп, мәдрәсәгә кереп торырга кушты. Тиздән хәзрәтнең киләчәген һәм миңа кайсы тәрәзә янына урын билгеләүне хәзрәт күрсәтәчәген әйтте.

Озак та үтмәде, хәзрәт, икенде намазына барышлый мәдрәсәгә кереп, безнең ишек төбендә торуыбызны күргәч:

– Ә, син килдеңмени? Ярый, – дип, югары узды һәм, безне үзенең янына чакырып: – Менә бу шәкертләр белән бергә торырсың… – дип, яшькә үземнән зуррак булган берничә шәкертне күрсәтте һәм, аларга карап: – Бу яңа шәкертне үзегез белән бер җиргә урындаш алыгыз. Мәдрәсәнең низамнарына [31] Низамнарына – тәртипләренә. төшендерегез. Читкә какмагыз, – дип, аларга тәнбиһ [32] Тәнбиһ – кисәтү. ясады.

Абзый хәзрәткә махсус алып килгән сәдаканы биреп, дога кылганнан соң, хәзрәт:

– Иртәгә сабакка төшәрсең, – дип, мәдрәсәдән чыгып китте. Мин үзем белән алып килгән нәрсәләремне хәзрәт күрсәткән урынга куйдым. Миңа иптәш, ягъни бергә казандаш булачак шәкертләр миңа сәерсенеп, бераз читләштереп караулары сизелеп тора иде.

Абзый, мине шунда урынлаштыргач: «Ярый, мин кайтыйм. Син менә бу шәкертләр белән бергә торырсың, – дип, кайтырга булды һәм, теге миңа иптәш булачак шәкертләргә карап: – Сез инде, туганнар, бу яңа килгән шәкерт иптәшегезне читкә какмый, үзегез белән бергә йөртегез, бергә укыгыз», – дип, алар белән күреште дә чыга башлады. Мин дә абзыйны озатырга чыктым. Бу вакытта минем күңелем тулып, күз яше ике күземнән бәреп чыгарга гына тора иде. Шуның өчен абзыйга туры карамый, сүз кушмый гына, аның атка утырып чыгып киткәнен көттем. Ул китү белән, минем күзләремнән яшь бөртекләре үземнең ихтыярымнан башка килеп тә чыктылар. Мин үземне әти-әниемнән, авылдагы бергә уйнап үскән, бергә укып йөргән иптәшләремнән мәңге аерылган кебек хис иттем. Мәдрәсәгә кергәч, шәкертләрнең көлүләреннән куркып, күземдәге яшь эзләрен бетергәч кенә кердем.