Мифтахетдин Акмулла - Шигырьләр / Стихи (на татарском языке)

Бу заман – табигате шундай хәтәр,
Кирәк ул казакъ булсын, кирәк – татар;
Күрәбез морны [324] Морны – борыны. биек кәттәләрне —
Фәрештә затыннан имәс – безнең катар [325] Безнең катар – безнең ише. !

Һәр заман сүз башланыр бисмилладан,
Һәр вакыт эш башланыр бисмилладан;
Яхшылар бисмилласыз эш кылмаган,
Эш тәмам бисмилласыз һич улмаган 1+.
Кандай тел әйтеп бетәр хакъ сәнасен [326] Хакъ сәнасе – Ходайны мактау сүзләре. ,
Бәндәнең хәлас кылсын мөбтәлясен [327] Кешенең бәхетсезлеккә дучар ителгәнен азат кылсын. ;
Мескенләргә мөнәҗәт, дога кирәк,
Зарланып телдән салмай раббанасен [328] Раббана – Аллабыз. .
Мөхәммәд 2+әрүахыңа [329] Әрүах – рухлар (биредә: ата-бабалар рухы). сәлам, салат [330] Салат – намаз, дога. , —
Өммәткә гасый булган һомай канат [331] Гөнаһлы өммәткә бәхет китерә торган кош канаты. ;
Калдырган аять, хәдис 3+– дин чирагы [332] Чираг – шәм. ,
Сүзенә җаным фида йөз-мең кабат.

Бәгъдәссәлам мин мосафир Акмулладан 4+,
Тугъры әйтеп, халыкга җазган 5+хак мулладан,
Сахрауи эчләренә [333] Сахрауи эчләренә – сахра (халыклары) арасына. бездән сәлам,
Дошманның җаласынан пакь мулладан.
Бәгъдәссәлам [334] Бәгъдәссәлам – сәламнән соң, сәлам белән бергә. фәкыйрь хәлем сорасаңыз,
Хат менән белдерәен каласаңыз [335] Каласаңыз – теләсәгез (калау – теләү). ,
Аһ орып, аш эчбәй [336] Аш эчбәй – ашамыйча. , кан йотамыз,
Үлгәнгә, үлмәсәк тә, җанасамыз [337] Җанасу – янәшә булу, тиң килү. .
Язайын [338] Язайын – языйм. сезгә гыйбрәт – карасаңыз,
Җайылган тәмам йортка тамашамыз.
Симезләр җабыгады нәзар итбәй [339] Нәзар итбәй – нәзар итмичә (карамыйча). , —
Бол [340] Бол – бу. җирдә биекләрдән аласамыз [341] Аласа – тәбәнәк. 6+.
Саргаеп, төн ойкламай [342] Ойкламай – йокламый. 7+таңасамыз [343] Таңасу – таңга чыгу, таңны каршылау. ,
Гакылдан госса [344] Госса – кайгы, борчу. мәнән адасамыз [345] Адасу – адашу. ;
Ау корып чебен тоткан үрмәкүчдәй,
Кандала, бөргә [346] Бөргә – борча. менән таласамыз.
Мәкяным [347] Мәкян – урын, торган җир. минем яткан – аты зиндан,
Һәртөрле адәми бар җәфа кылган;
Эчендә төрле гыйбрәт – хисабы юк,
Сәргыя [348] Сәргыя – җинаятьче, хаин, сатлык. ничә төрле – бар җыелган.
Тимермин [349] Тимермин – тимер белән. кадакланган тирәзәсе,
Кара тас [350] Тас – таш. кабатланган кирәгәсе [351] Кирәгә – тирмә өйнең стена каркасы. ;
Урысның тулып ятыр кенәгәсе, —
Ходадан дошманыңны теләмәче!.. 8+
Килмәйде күңел җитәр күңел сорай [352] Күңеле якын кеше хәл сорап килми. ,
Мылтыкды [353] Мылтыкды – мылтыклы. салдат җөрер урай-урай;
Ходаем кылган эшкә чара бармы? —
Җатырмыз, бичаралар, җылай-җылай.
Тоткындың, сорасаңыз, җайы сулай,
Адәмде усындайда адәм сынай [354] Тоткынның, сорасагыз, җае шулай, Адәмне шушындыйда (шундый хәлдә) адәм сыный. ;
Күрәмез тирәзәдән мирзаларды [355] Мирзаларды – мирзаларны. ,
Үтәде касымыздан сабай-сабай [356] Үтәләр яныбыздан (атларын) чыбыркылый-чыбыркылый. .
Кей адәм [357] Кей адәм – кайбер адәм. ун җыл җатыр, озап калган [358] Озап калган – озатылган, җибәрелгән. ,
Эшләре Питербурга озап калган,
Һиммәтле [359] Һиммәтле – олы җанлы. кандай ирләр заигъ булып [360] Заигъ булу – әрәм булу. ,
Аякы кесән [361] Кесән – кешән, богау. менән тозакланган.
Саргайтды ак йөземне кара тас өй,
Ат менән ни күрмәйде адәм басы?
Каңгырды басым 9+минем тауыс [362] Тауыс – тавыш (гауга). менән —
Яхшының ямандай юк аермасы!
Адәмдең караңгы өйдә кайгырмасы
Аурады җата-җата кабыргасы;
Эчендә нахак да бар, хаклы да 10+бар,
Җатады җилкәләрен касый-касый [363] Касый - касый – кашый-кашый. .
Катыксыз кара күҗә [364] Кара күҗә – итсез шулпа ашы. – эчкән асы [365] Ас – аш. ,
Эчкәндә тамчылайды күзнең ясы [366] Күзнең ясы – күзнең яше. ;
Борадәр, эчбәймен дип булма гасый [367] Булма гасый – гөнаһлы булма. ,
Дөньяның вафасы юк, атаң басы! 11+
Миндагы [368] Миндагы – миндәген (мин үзем дә). моны теләп алганым юк,
Казакъка зурлап кияү булганым юк 12+.
Ходаның кылганына чара бармы? —
Йөрәгем җанады утдай, дәрманым юк.
Бездагы бер шаһбаздның [369] Шаһбаз – лачын, шоңкарларның затлысы. баласы идек,
Хәлфәнең дин өйрәткән тазасы идек;
Гыйлемлек мәйданына катар килгән [370] Катар килү – янәшә, бергә килү. , —
Дүртенче-бишенчегә талас идек [371] Талас идек – талаша, ярыша идек. .
Киң япан тар булады – каза килсә,
Җук гайеб бар булады – җәза килсә;
Кадере амандыкдың аман чакда [372] Иминлекнең кадере имин чакта. ,
Басыңнан [373] Басыңнан – башыңнан. гакыл китәр – бәла килсә.
Бәлане күреп калган асыл затлар,
Казадан тар-мар булган алтын такълар [374] Алтын такълар – алтын тәхетләр. .
Дошмандың бәла аударган кайгысымин [375] Бәла япкан дошманның кайгысы белән.
Кителгән булат кылыч, мәрвәрд [376] Мәрвәрд (мәрварид) – энҗе. саплар,
Һәркемгә бер сәбәбдин афәт булган,
Яхшыга булсадагы – нахак бултан;
Карыскан [377] Карыскан – карышкан. бер солтанга каршы килеп,
Хибестә [378] Хибес – төрмә, зиндан. Имам Әгъзам вафат булган 13+.
Әсәре асыл сүзнең балдай татыр [379] Балдай татыр – балдай татлыдыр. ,
Бол җирдә күңел куркак – телем батыр;
Ак җаны нахак көйгән бичараңыз
Акырын кыйсса кылып [380] Кыйсса кылу – хикәя итү. сулкылдатыр.
Бәндәне ризык дигән кыймылдатыр,
Сачелгән ризкы булса, җөреп татыр;
Һәр бәндә күрәсене күрмәй калмас —
Кирәк солтан булсын, кирәк – император!
Таусылды кайгы менән гакыл, хатер [381] Кайгы белән акыл, хәтер бетте. ,
Эчемдә кайгы-хәсрәт тулып җатыр;
Сөйтеп [382] Сөйтеп – шулай итеп. җатып, Акмулла 14+бичараңыз
Тирәндәй әйләндереп сүз кузгатыр.
Бер каза күрмәенчә адәм тасыр [383] Адәм тасыр – адәм ташыр (узыныр). ,
Бәндәнең каза дигән күңлен басыр;
Җимәйтен [384] Җимәйтен – ашамый торган. баурсакды Акмулла идем,
Чәйнәймен кара нанды кашыр-кашыр [385] Кара ипине кытыр-кытыр чәйнимен. .
Салдатлар кич булганда куйдай камай,
Җабады малдай кылып, санай-санай;
Үләрем исемдә иде, бол истә юк,
Каза җитсә, бирәде икән җәббар Ходай [386] Каза җитсә, бирә икән кодрәтле Ходай. .
Саргайдым тирәзәдән карай-карай,
Зарыгып чыдамайды, тәтте җанай [387] Тәтте җанай – «и татлы җан» мәгънәсендә. .
Исәнгилде, Батучка 15+остаз булып,
Акмулла хурлык күрде талай-талай [388] Талай – шактый, бик күп. .
Җабыкдым кайгы менән уйлай-уйлай,
Бол җирдә һич берәүгә сүзем сыймай.
Казага гариб бәндә [389] Гариб бәндә – ил-йортыннан аерылган бәндә. чыдайды икән, —
Залимләр Акмулланың җанын кыйнай.
Ачы икән мәзлүм булып калган көнай.
Коръәндә залимлекдән тыйган Ходай;
Кылганы Исәнгилде искә төшсә,
Җылаймын ике күздән җасым тыймай [390] Җасым тыймай – яшемне тыялмыйча. .
Күп иде мине дошман табалаган,
Чыгарган төрле үсәк [391] Үсәк – гайбәт. , җала җаман;
«Җук, дигән, хакка зәуаль» бер мәкаль бар,
Хакъ әсәде – бер Ходаем аралаган [392] «Дөреслекнең ахыры юк» дигән мәкаль бар, Дөреслек арысланы – Ходаем аралаган. .
Мәгънәләп инде әйтәем, кара маган [393] Маган – миңа. !
Лаикъсыз яхшы сүзгә карамаган,
Язылды кайгы менән, гайб итмәңез, —
Каскырлар [394] Каскырлар – бүреләр. йөрәгемдә җаралаган.
Күтәрмәйсез туры айтканды [395] Айтканды – әйткәнне. , надан адәм,
Борынгы рәсем [396] Рәсем – гадәт, йола. калган заманадан:
Дошманга пәйгамбәр дә ярамаган,
Сары май эт карнына онамаган [397] Онамау – килешмәү. !
Һауалы – бу заманда караламан [398] Караламан – гади кешеләр. ,
Арасын кара чикмән 16+аралаган;
Тередә күнбәйде икән [399] Күнбәйде икән – күмми икән. кара надан,
Заң [400] Заң – закон (дөньяви, политик закон). куып, шәригатькә карамаган;
Кылганы бер Ходайга ярамаган,
Пәйгамбәр сөйләгәнен каламаган [401] Каламаган – кабул итмәгән. ,
Йорт бозган үсәкчеләр ярамаган,
Җылкыны кырчаңгыдай алалаган [402] Алалау – аралап сайлап алу. 17+;
Адәмдә үсәк менән җала җаман,
Чебендә – чага торган ара [403] Ара – шөпшә. җаман;
Сөйләсә, сөйләй бирсен кара таган,
Кусылмас ак маралга [404] Ак марал – затлы марал. кара кабан;
Карамас гыйлем кадрен кара надан,
Кара эт тә пәйгамбәргә абалаган [405] Абалау – һаулап, чәбәләп өрү. ,
Этләрдән дә эт калган юк таламаган,
Итемнән дә ит калган юк канамаган;
Җау кайтып, бас ачылыр дулыгудан [406] Дулыгу – дулыга, борынгы сугышчыларның баш киеме. ,
Шаһбаздай күзен ачкан тумагадан [407] Тумага – ау кошларының башына кидерелә торган бүрек (күзне каплап торыр өчен). ;
Тоткын кып [408] Тоткын кып – тоткын кылып. җәүһәремде алалмаган,
Ул җәүһәр бер Аллаһе Тәгаләдән;
Яхшыны күрә алмайды надан адәм,
Рәсем буп [409] Рәсем буп (булып) – гадәт, йола булып. калган борын заманадан, —
Һәр Мусага бер фиргавен дигәндәен1 8+,
Калыпдыр бойрык булып голямадан [410] Голяма – укымышлылар, галимнәр. .
Динкарендәш, барчаңызга күп-күп сәлам,
Сезләргә бәгъдәссәлам гыйбрәт-кәлям [411] Кәлям – сүз. .
Һәртөрле мәгънә менән кыйсса яздым,
Җөзәдай [412] Җөзәдай – йөзә лә соң. һөнәрле адәм үргә таман [413] Таман – таба, табан. !
Хур булдым хата төсеп козгындарга,
Яранлар илтифат ит безем зарга;
Арыкды аса баскан аргымакыйм [414] Аргымакыйм (аргымакъ им) – аргамак идем. ,
Тоектан туктап калдым кисә җарга [415] Арыкны аркылы атлаган аргамак идем, Терәлеп туктап калдым текә ярга. .
Мондай эш кылганы җук, күргәне җук
Казагы Кече җөздең, Ырымбурдың 19+.
Атлас тун базарында кымбат [416] Кымбат – кыйммәт, кыйбат. үтәр,
Сом [417] Сом – шом, шомлы. илдең базарында сәүдә бикяр [418] Бикяр – бушлай, мәгънәсез. ;
«Зәр кадрен зәргәр белер» дигән сүз бар,
Гәүһәрде эт муйнына таксаң, китәр.
………………………………………………. 20+
Сауыскан [419] Сауыскан – саескан. хаким булып тутый булмас,
Җук илдең бузбаласы коты [420] Коты – котлысы. булмас [421] Рәтсез илнең яшь егете аның котлысы булмас. ;
Бозауы үлгән сыердың сөте булмас,
Җолдызы саратандың [422] Саратан – зодиак тамгасы буенча июнь ае. кауес [423] Кауес – зодиак буенча 9 нчы ай (ноябрьгә туры килә). булмас;
Җамандың кәсафәте [424] Кәсафәт – бәла, зыян. алыс булмас,
Ала куңыз [425] Куңыз – коңгыз. тиресе игә күнбәс [426] Игә күнбәс – иләүгә күнмәс. ,
Җүкәне майлау менән кайыс [427] Кайыс – каеш. булмас;
Яхшының сәүдәсендә сагыш булмас,
Сәүдәсендә җамандың табыс [428] Табыс – табыш. булмас.
Сыерга келәм җабу җарасбайды [429] Җарасбайды – ярашмый(дыр). ,
Чагала [430] Чагала – акчарлак. буяу менән тавис булмас,
Күк тимер кайрау менән алмас булмас,
Күк исәк кордас булып, мондас булмас [431] Соры ишәк кордаш булса да, моңдаш булмас. ,
«Җаман дуст – кара җылан!» дигән мәсә
Җар булып, юха җылан җулдас булмас!
Җаманды күп үстерсәң – өмид кисәр,
Хызырдың 21+кадрен белмәс тинтәк, исәр;
Залимдек зольме күп, күп симертсәнез,
Табактан эттең башы чурчып төсәр [432] Чурчып төсү – ыргынып, сикереп төшү. ;
Җаманды түрә кылсаң – йортың бозар,
Гакылсызны үстерсәң – ботын сузар!
Түрә димә, кара димә [433] Кара димә – кара (халык) димә. – фиглен кара —
Кей җаман аргымакдан мәстәк [434] Мәстәк – буй-сыны кечкенә ат (бәләкәй ат). узар.
Адәме бол замандың хәрам тамак,
Күңле кара, аузы ала, ирне җалак [435] Җалак (ирен) – ярылып, телгәләнеп, кибершеп беткән ирен. ,
Дин җулына чамҗул атдай чигнәд иде,
Дау дисә, җауыр атын китәр сабап [436] Дин юлына чыгымчы аттай чигенүчән иде, Дау өчен дисә, аркасы җәрәхәтле атын да каулап китәр. .
Калмады йорт эчендә оят, әдәб…
…………………………………………………
……………………………………………….. 22+
Ходага унчә [437] Унчә – ул кадәре. кылмайды коллык, тагать [438] Тагать – буйсынучанлык. .
Зар кылып, мин җатырмын жаббар хакъкаай [439] Мин ятам зар кылып бөек Тәңремә. ,
Җабыгып, сөяк калган аргымакдай;
Залимләр кадер белмәс һәлак итде,
Көн нурын күрә алмаган ярканатдай.
Кылдылар онытбасдай җаман бер эс [440] Эс – эш. ,
Эстәре дингә зыян, заңга дөрест [441] Заңга дөрест – законга туры килә торган. ;
Саклансын данешмәнд [442] Данешмәнд – белемле, укымышлы. ир җаман дустдан,
Надан дуст – бер айлык дуст, төбе – дошман.
Җофардың почык кесе [443] Почык кесе – борыны җимерек кеше. исен сизмәс,
Гөл исен кайдан тойсын томсыгы очкан [444] Томсыгы очкан – томшыгы (борыны) юкка чыккан. !
Күп җатып тар җирләрдә саргайды бит,
Бол җирдә җандай җакын булады чит,
Сом илдең базарында дөкян корып [445] Шом илнең базарында кибет ачып. ,
Җәүһәрем бәһасез буп [446] Бәһасез буп – бәһасез булып. хур булды тик.
Җамандың, борадәрем, сыртынан [447] Сыртынан – читеннән, арт ягыннан. кит,
Әүлия булсаңдагы, куймайды эт:
«Эт өрде пәйгамбәргә» дигән сүз бар, —
Эт атым югалмасын дип айта дип.
Борадәр, бу сүземде күрмәңез җик [448] Күрмәңез җик – ят итеп күрмәгез. ,
Минем җук яхшыңызга эчемдә кик [449] Кик – үч, кинә. ;
Җаманды дошман күрмәк – дин сөннәте 23+»,
Бәгъзесенең иманындан кыламын шик.
Пәйгамбәр хәдисеннән риваять бар:
«Үсәкче [450] Үсәкче – гайбәтче, яла ягучы. – җәһәннәмнең канчыгы [451] Канчык – әнчек эт. », – дип.
Дуст имәс – дустны сыртан җамандаса,
Кесе имәс [452] Кесе имәс – кеше түгел. – бер хатаны җабалмаса;
Бәндәне сыртдан адәм ни димәйде,
Инсаф итеп, бер Ходайдан оялмаса.
Мактамас адәмде адәм – күралмаса,
Аксак эт җатып өрер – җөралмаса;
Агъзына тупрак тулып, сунда туктар —
Газраил эшен килеп тәмамдаса.
Нәгылып [453] Нәгылып (нә кылып) – ничек итеп. җаның чыдар, борадәрем,
Ак сөтең бер эт килеп хәрамдаса?
Аһ ормас ир, җөрәген саралмаса [454] Саралмаса – сары (хәсрәт) алмаса. ,
Кайгысы кайгы өстенә җамалмаса;
Барынан усы [455] Усы – шушы. хурлык җаман икән,
Хәстәдән күңел хушлык сөралмаса, —
Тилмергән бу вакытда тоткын идек,
Күреп китеп җөрсәңдәрче амандаса! [456] Килгәләп, хәл белешеп йөрсәгезче.
Кайгылы бәндәсенә Ходай җакын,
Җылатыр бәндәсенең асыл затын,
Һәркемне артык сөйсә – артык кыйнар,
Дустының, иштәен дип, мөнәҗәтен.
Әбүҗәһел 24+Мөхәммәдкә инанмаган,
Иманга өндәсә дә телалмаган;
Өч йөз алтмыш могҗизасын сихер диеп,
Җарылган аймин кәнде [457] Аймин кәнде (ай менән көнде) – ай белән кояшны. күралмаган.
Айтайын кыска сүздең мин тулгауын,
Дошмандың үсәгенә җукдыр дауым,
Без түгел, пәйгамбәргә үсәк булган, —
Булыр, дип, һәр Мусага бер Фиргавен 25+.
Тоткын буп [458] Тоткын буп – тоткын булып. газиз Йосыф 26+канча [459] Канча – күпме. җатды,
Чыгарып агалары кол дип сатды;
Мөндан соң Зөләйханең җаласымин [460] Җаласымин (җаласы менән) – яласы белән.
Зинданда унике жыл җәфа тартды.
Нәгылды [461] Нәгылды – ни кылды, нишләде. Исраилнең 27+даналары [462] Даналары – белдеклеләре. ,
Үзләре – җакын нәби [463] Нәби – пәйгамбәр. балалары,
Орлыкчы, үтерекче, үсәкче дип [464] Карак, ялганчы, яла ягучы дип. ,
Йосыфды кандай [465] Кандай – ничек, нинди. кылды агалары?!
Асылды сүккән менән аты китбәс,
Күңелдән җаман сүздең даты [466] Даты – кере, тутыгы. 28+китбәс;
Нәҗескә саф алтынды буяу менән
Нәҗес китәр алтындың заты китбәс!
Кыйсык ук аткан менән туры китбәс,
Күңелдән җаман сүздең куры [467] Куры – калдыгы, дуены. китбәс,
Котырган эт һава карап әргән менән
Асманда [468] Асман – күк. торган айның нуры китбәс! 29+
Күп сәлам барча сахра, динкарендәш,
Күңлеңез гарибләргә киң карендәш,
Адәмдең үсәк сүзе бары бикяр [469] Бикяр – бушка, юкка. , —
Җазылган ләүхелмәхфуз [470] Ләүхелмәхфуз – язмыш тактасы, тәкъдир язмасы. үзгәрелмәс.
Языптыр мосаннифлар [471] Мосанниф – иҗат иясе, китап язучы. һәр китабка,
Фискъ сүз [472] Фискъ сүз – бозык сүз, начар сүз. алынмас дип илтифатка;
Кабрендә Имам Әгъзам 30+эт булды дип,
Канчамы үсәк булды асыл затка!
Бәлане күреп калган пәйгамбәрләр,
Җәфаны тарта килде чын гәүһәрләр,
Булды дип нәгып [473] Нәгып – ни кылып, нишләп. тоткын уйламаңыз —
Файда җук артык сүздән, борадәрләр!
Аргамакка кимчелек җук кесән [474] Кесән – кешән, богау. менән,
Наданлар мондай сүзгә төсенбәгән;
Мөслим [475] Мөслим – мөселман, ислам динендәге кеше. 31+дип үсәкчене әйталмаймын,
Без түгел, пәйгамбәр дә эсинбәгән [476] Эсинбәгән (синбәгән) – ышанмаган. .
Яхшы сүз тыңдамакка хуб мөбарәк,
Яхшыга Хода – мәдәд [477] Мәдәд – ярдәм. , гакыл – сәбәб;
Бу сүзем үләң [478] Үләң – җыр, шигырь. имәс – бер нәсыйхәт,
Җазганы булмаганы фарсы, гарәб 32+.