Прадстаўленая мадэль можа выклiкаць спробы адаптацыйна-культурнага эвалюцыянiзму ў духу Спэнсэра або Гаека. Аднак я хацеў бы падкрэсьлiць, што я прадставiў тут пэўную яго частку, канцэнтруючыся на тым фрагмэнце, дзе падкрэсьлiваецца момант узьнiкненьня i разьвiцьця дадзенай сымбалiчнай парадыгмы. Гэта, аднак, не азначае ягонага «прагрэсу» i таксама не выключае адставаньня ў развiцьцi або магчымасьцi ўзьнiкненьня «выпадкаў». Побач з дамiнуючым i разьвiваным, напару радыкальна, фрагмэнтам грамадзкай супольнасьцi, прысутнiчаюць дзьве iншыя, раўналежныя (пад)сыстэмы: традыцыйная культура, якая рэгулюе — наўсуперак iлюзiям — вялiкi абсяг чалавечай экзыстэнцыi i якая, нягледзячы на апазыцыю што да дамiнуючага варыянту, захавалася ў абсягу грамадзкай супольнасьцi (там жа бярэ пачатак, перадусiм iснасны, напрыклад, усё больш папулярная неканвэнцыйная мэдыцына), а таксама (пад)сыстэма альтэрнатыўнай культуры што да дамiнуючых i традыцыйных (пад)сыстэмаў, што «сусярэджвае» i разьвiвае ўсялякiя думальныя «выпадкi», якiя ўзьнiклi ў вынiку разьвязаньня цяжкасьцяў дамiнуючай (пад)сыстэмы, але зь нейкiх прычынаў не былi паглынутыя ёй або ўзьнiклi зусiм без прыклёпаў. Культура як цэльнасьць мае таму здольнасьць перахоўваньня, на краёх дамiнуючага корпусу, як традыцыяў, так i наватарскiх, часта непатрэбных, нядзейсных цi нават супрацьстаўленых ёй «падумак».
Доля гелiяцэнтрычнай канцэпцыi ёсьць надзвычай павучальным прыкладам, як (1) культура можа перахоўваць чалавечую думку, дарма што яна ня мела — у момант свайго ўзьнiкненьня — нiякага канкрэтнага датарнаваньня, а таксама, што (2) ейным iснаваньнем неабавязкова падцiнаюцца прынцыпы практычнай тарнавальнасьцi. Бо калi б так было насамрэч, то ў момант свайго ўзьнiкненьня яна павiнна была перажыць зьнiшчэньне i адмаўленьне, паколькi яна была менш прадуктыўная, чымся клясычная пталемэйская астраномiя. Сваю дзейснасьць яна давяла значна пазьней i ў iстоце дзякуючы выпадку, адно тады, калi зьявiлiся акалiчнасьцi ейнага практычнага датарнаваньня, напрыклад, у навiгацыi, падчас геаграфiчных адкрыцьцяў або пры абвадненьнi ўсё больш разложыстых ворных земляў. Гэта, аднак, ня мела ўплыву ні на ўзьнiкненьне гелiяцэнтрычнай канцэпцыi (узьнiкла ў вынiку апэляцыi да традыцыi, да старых нэаплятонаўскiх канцэпцыяў), нi на ейнае перахоўваньне ў культурных архiвах, незалежна ад таго, што яна супярэчыла дамiнуючым тады назiраньням нябёсных зьяваў.
Варта прыгадаць, што нават слова «парлямэнт» паходзiць з кельцкай мовы, адкуль у выглядзе слоўца «parler» (размаўляць) яно пранiкла ў францускую мову ў вынiку кантактаў кельтаў з франкамi, калi першыя, перад iхным выцясьненьнем на Брытанскiя Атокi, жыхарылi ў Брэтанii. Апрача гэтага, адметнасьць эўрапейскага пайма «свабоды» ў параўнаньнi зь ягоным антычным разуменьнем зацемiў ужо ў 1819 г. Бэнджамэн Канстан у сваёй працы «Аб старавечных i сучасных свабодах».
Трэба падкрэсьлiць, што гаворка гэтта iдзе аб дасьледаваньнi ў выглядзе дзейсных практычных дзеяньняў, а ня толькi думальных, фантазійных уяўленьнях. Крозы аб лёце чалавека ў паветры датуль станавiлi сабой спакмень «чыстай» думкi, пакуль не заiснавалi перакананьнi, што ўтвараюць прагматычна-жыцьцявы блёк, якi фармуе такiм чынам чалавечыя дзеяньнi, што сталася магчымым зьдзейсьненьне гэтай чыстай фантазii.
Узьнiкае пытаньне аб тым, скуль бяруцца новыя роды сапраўднасьцi, i ўпаасобку прагматычна-жыцьцёвыя перакананьнi, што падцiнаюць першыя сваiм iснаваньнем. Я прывяду тут, для iлюстрацыi, крыху трывiяльны прыклад. А наймя клясычная лiбэральная мадэль, якая становiць сабой аксіялягiчны фундамэнт нарматыўнага (iнструмэнтальнага) узору чалавечых паводзiнаў у даiндустрыйных часох, не прадугледжвала (загадзя) як у сфэры канчальных вартасьцяў, так i iнструмэнтальных, а таксама ў iхных аплiкацыях апiсальна-жыцьцявых зьяваў, зьвязаных з выпрацоўкай электрычнасьцi. Тым ня менш выкарыстаньне гэтай мадэлi прывяло да ўзьнiкненьня электрычнасьцi ня толькi ў навукова-тэарэтычнай або канцэптуальнай (i таму на роўнi iнструмэнтальных вартасьцяў), але таксама i стварыла новыя рэальныя спакмянi. Гэта зьмянiла чалавечыя паводзiны, i яны мусiлi перажыць такую мадыфiкацыю, чаму паспрыяла і навука, каб магчымым было падтрыманьне вытворчасьцi i выкарыстаньня электрычнасьцi. Электрычная сетка, неабходная для згаданых мэтаў, знаходзiць сваё адлюстраваньне ў форме арганiзацыi людзей. Немiнучай стаецца iхная лучнасьць, цэнтральнае распараджаньне iх асобамi. Гэтыя працэсы знаходзяць сваё абагульненьне i адбiцьцё ў ad hoc створаных сьветаглядах, чаго крайным прыкладам ёсьць раньнесавецкая «бiтва за электрыфiкацыю», з усiмi жахлiвымi яе грамадзка-матэрыяльнымi насьледкамi. У гэтым сэнсе лiбэралiзм, дзякуючы таму, што ён дае свабоду думцы, што ўмагчымляе вынаход i практычнае тарнаваньне зьяваў электрычнасьцi, выяўляецца як прычына насьледкаў, што прывялi да ягонага запярэчаньня. Адылi гэтая тэза ёсьць вынiкам думальнага «высьлiзганьня», што не зважае на ролю iдэалёгiяў, якiя ў iстоце занялi ягонае месца i прывялi да адхiленьня, а таксама ў вялiкай ступенi да разбурэньня нарматыўнага ўзору, якi робiць немагчымым арганiзацыю ўсяго чалавечага жыцьця на ўзор цэнтральна кантраляванага i рэглямэнтаванага разьмеркаваньня электрычнай энэргii.
Читать дальше