Невядома - Славацкая надзея - досвед дэмакратычных трансфармацый

Ідэя аўтаноміі з усіх пунктаў гледжання бачылася гласістам непрымальнай. Паводле Шцефанэка (1923 г.), барацьба супраць чэхаў і лозунг аўтаноміі з’яўляюцца “відочна антыдзяржаўнымі і антынацыянальнымі”, яны “шкодныя для славакаў, і для ўсёй дзяржавы таксама не будуць мець спрыяльных наступстваў”. І далей ён сцвярджае: лозунгі народнай партыі ( чэхаў — вон, жадаем аўтаноміі, славацкі сойм, славацкія суды, славацкія школы і г.д.) “ніводзін разумны чалавек не можа ўспрымаць інакш, як заклікі да раздваення рэспублікі і адасаблення Славакаіі ад Чэхіі”. Шцефанэк тады быў далёка не адзіны, хто лічыў, што славакі яшчэ не саспелі да “дзяржаўнага самакіравання”, што спярша ім варта было б зазірнуць у майстэрню сусветнай палітыкі і ў дзяржаўную навуку. Яго абурала, што марцінцы і народнікі — гэта значыць прыхільнікі Славацкай нацыянальнай партыі і Славацкай народнай партыі не прымаюць слова “чэхаславацкі” без злучніка і нават палітычна не прызнаюць чэхаславацкага народу.

З гэтай адпачатку недавырашанай двухнароднасці паступова вырасталі канцэптуальныя крызісы, якія пазней і атрымалі назву славацкага пытання.Шцефанэк, Дэрэр, Ваўра Шробар ды многія іншыя бачылі выйсце ў больш ці менш артадаксальным чэхаславізме, Мілан Годжа ад гэтай ідэі паступова пазбаўляўся і, магчыма, таму карыстаўся большым дзяржаўным аўтарытэтам (яго абіралі членам некалькіх кабінетаў), аднак пад націскам віхуры міжнародных падзей і ён быў не ў стане ўвасобіць свае думкі ў жыццё.

Славакія ў канцэпцыі Мілана Годжы была геапалітычным фундаментам Чэхаславакіі, толькі з ёй тая станавілася цэнтральна-еўрапейскай дзяржавай, якая магла самастойна выступаць супраць Германіі. Мілан Годжа (асоба з багатай кар’ерай журналіста, дэпутат вугорскага сойму, славацкі палітык у Чэхаславакіі) бесперастанна заклікаў чэхаў, што з увагі на міжнародную сітуацыю важна, “каб і Прага дакладна ўсвядоміла ўсё палітычнае і геаграфічнае значэнне Славакіі і Падкарпацкай Русі”. Ён бачыў сваю краіну ў Цэнтральнай Еўропе, таму так акцэнтаваў цэнтральна-еўрапейскую арыентацыю Чэхаславакіі (магчыма, не зусім у згодзе з міністрам замежных спраў Эдвардам Бенешам). А “ўмовай гэтай арыентацыі з’яўляецца менавіта Славакія”, — пісаў Годжа ў 1934 г. Чэхаславізм Годжы грунтаваўся на вельмі простай арыфметыцы: адну міжнародную і ўнутраную вагу мела дзяржава, у якой шэсцьдзесят сем адсоткаў насельніцтва было чэхаславацкай нацыянальнасці (а дваццаць тры працэнты складалі немцы і пяць — венгры), а іншую — дзяржава, дзе было недзе каля пяцідзесяці адсоткаў чэхаў, дваццаць тры адсоткі немцаў і шаснаццаць — славакаў. Аднак Годжа не быў артадаксальным цэнтралістам: на ягоную думку (1934 г.), адзінства дзяржавы мусіць палягаць на “рэгіяналізме, які праз задавальненне кожнай нацыянальнай мары і кожнай гаспадарчай патрэбы скансалідуе наша цэлае”. Ужо на пачатку дваццатых гадоў ён патрабаваў у парламенце адміністрацыйнага самакіравання для Славакіі і рыхтаваў для яе рэгіянальнае самакіраванне (падобны праект рэалізаваўся толькі ў 1937 г.). Сваёй канцэпцыяй рэгіяналізмуён, папраўдзе, касаваў нежыццяздольны чэхаславізм, імкнучыся да дзяржаўна-палітычнай еднасці, заснаванай на чэшскім і славацкім нацыяналізмах. Гэты чалавек інтэнсіўна папулярызаваў маральна-культурны, ці канструктыўны, нацыяналізм — славацкі гэтаксама, як і чэхаславацкі. Мысліў палітык амбівалентна: адначасова баронячы славацкі і чэшскі нацыяналізмы, лічыў, што чэхаславацкая дзяржава будзе моцнай у міжнародным плане толькі за конт узаемнага збліжэння чэхаў і славакаў. Аднак, з ягонага меркавання, “дзяржава не можа мець двух суверэнітэтаў — толькі адзін, то бок чэхаславацкі”. А таму Годжа выступаў супраць аўтаноміі і катэгарычна патрабаваў “безумоўнага адзінства чэхаславацкага палітычнага народу”. Канцэптуальная Годжава выснова гучала наступным чынам: “Славацкі нацыяналізм — як маральны прынцып, але пры любых абставінах адзіны палітычны чэхаславацкі народ”. На практыцы гэта азначала “ані цэнтралізм, ані аўтаномія, а дзяржаўна-палітычнае адзінства і рэгіяналізм з адміністрацыйным самакіраваннем”.

Годжа (і не толькі пад уплывам гітлераўскай небяспекі) заклікаў чэхаў лічыць Славакію раўнавартым чыннікам у “агульным дзяржаўным арганізме” і ўвесь час падкрэсліваў, што без Славакіі ёсць немагчымай цэнтральна-еўрапейская палітыка Чэхаславакіі. Летам 1934 г. ён канстатаваў як аксіёму наступнае: сучасны чэхаславацкі дзяржаўна-палітычны нацыяналізм азначае “поўную раўнавартасць Славакіі з гістарычнымі краінамі, аж да апошніх дробязяў”. Раўнавартасцьнават насуперак таму, што, адрозна ад радыкальных, урбанізаваных ды рацыянальных чэхаў, славакі былі псіхалагічна і палітычна больш кансерватыўнымі, пераважна жылі ў вёсках і дэманстравалі нязвыклую чэхам рэлігійнасць. Аднак Годжа перадусім разумеў раўнавартасць як “натуральнае збліжэнне чэхаў і славакаў, цудоўнае спалучэнне чэшскага рацыяналізму са славацкім ідэалізмам”, хаця ў 1933 г. падобныя ідэі ўжо радыкальна разыходзіліся з рэчаіснасцю, на якую Годжа быў не ў стане ўплываць,нават тады, калі на схіле 1935 г. стаў старшынём чэхаславацкага ўраду (першы славак на такой высокай пасадзе). Між тым, тагачасная яго ідэя так званага “вялікага” ўраду, дзе б былі прадстаўнікі самых розных партый, з сённшняй рэтраспектывы ўяўляецца досыць слушнай… Але ўжо было позна. Пытанне судэцкіх немцаў перакрыла славацкае, ініцыятыву перахапілі “народнікі”.