Невядома: Славацкая надзея: досвед дэмакратычных трансфармацый

Паводле адказу на гэта пытанне, славацкі нацыянальны рух раскалоўся на два неталерантныя ў адносінах адзін да аднаго лагеры: на чэхаславістаў, “гласістаў” (пакаленне, выхаванае ў духу рэалізму Масарыка, якое ў канцы ХІХ ст. мела трыбунай часопіс “Глас”) і марцінцаў (нацыянальныя дзеячы, пісьменнікі, журналісты, якія ператварылі правінцыйную метраполію Турчыянскі Святы Марцін у паняцце, што тоеснілася са славаччынай наагул). Самы выбітны прадстаўнік марцінцаў, пісьменнік і журналіст Светазар Гурбан Ваянскі пісаў: калі б не мог быць славакам, дык лепш утапіўся б у рускім моры, чым у чэшскай балеі. Гласісты, чыя ідэя чэшска-славацкай лучнасці паступова трансфармавалася ў палітычны чэхаславізм, пасля 1918 г., згодна з логікай уласнага развіцця, пагадзіліся з ідэяй Чэхаславакіі як аднанацыянальнай дзяржавы, якая, натуральна, патрабавала абсячэння славацкай ідэнтычнасці.

“Тысячагадовы шлюб з венграмі разладзіўся. Трэба разыходзіцца”, — выснаваў у траўні 1918 г. у Марціне на тайнай нарадзе тагачасных славацкіх палітыкаў Андрэй Глінка, які ад падтрымкі ідэі чэшска-славацкай лучнасці перайшоў пасля ўзнікнення Чэхаславакіі да адкрытай барацьбы з пражскім цэнтралізмам дзеля славацкай аўтаноміі. Крытычна ацэньваючы чэхаславізм, не прамінем зважыць, што праз гэтую ідэю славакі ў адначассе пазбавіліся мадзьярскага прыгнёту, аб’ядналіся з развітымі у эканамічным і культурным плане чэхамі і ўпершыню атрымалі прадстаўніцтва ва ўрадзе. Дапамога чэшскага народу, асабліва інтэлігенцыі, сукупна з актыўнасцю саміх славакаў, не толькі ў культуры, школьніцтве, навуцы, але і ў гандлі ды іншых сферах выклікалі ўздым нацыянальнай дзейнасці, з якой вынікла нават славакізацыя гарадоў, перадусім шматнацыянальнай Браціславы і царквы, перш за ўсё — каталіцкай.

Аднак з таго, што ад пачатку адэкватна не ўлічваліся натуральныя правы славакаў, сфармуляваныя чэшскімі і славацкімі зямляцтвамі ў Кліўлендскім і Пітсбургскім пагадненнях, падпісаных напярэдадні заканчэння Першай сусветнай вайны ў Злучаных Штатах Амерыкі, і ўся перавага аддавалася супольнаму чэхаславацкаму народу, мы атрымалі дэфармацыю нацыянальнай ідэнтычнасці славакаў. Што праўда: гэтак адбывалася не без згоды славацкага боку. Ужо вышэй згаданы першы афіцыйны славацкі дакумент “Дэкларацыя славацкага народу” падкрэслівае, што “славацкі народ моўна, культурна і гістарычна з’яўляецца часткай адзінага чэхаславацкага народу”. Такім чынам, першы сур’ёзны палітычны акт славакаў базаваўся на дэкларацыі чэхаславізму, стаўся іх асноўным “унёскам” у стварэнне новай дзяржавы. І паходжаннем ён быў, nota bene, з традыцыйнай славацкай метраполіі. Пра ўласна нацыянальную праблематыку ў дакуменце не згадвалася, тэрытарыяльных і палітычных умоў не ставілася. Такім чынам, у славацкай дзяржаўнасці ад пачатку задамінавала несапраўднасць. З гэтай прычыны ва ўсёй чэхаславацкай палітычнай эпосе ўласна славацкай палітыцы не знайшлося месца; славацкае пытанне адкладалася ad acta.

Феномен мадзьяронства, спецыфічнага віду асіміляцыі, у славацкім пытанніне менш цікавы, чым феномен чэхаславізму, адно што пра яго менш згадваюць. Праўда, гэта характэрна пераважна да 1918 г., хаця ператок таго працэсу ў першыя гады станаўлення Чэхаславацкай дзяржавы бясспрэчны. Міхал Хорват піша, што мадзьяронская праслойка, якая фармавалася найперш у славацкім асяроддзі, “апыналася паміж венгерскім і славацкім народамі як самастойная складовая, якая раскладалася на дзьве часткі”. Выключную ролю венгерскага чынніка ў лёсе славакаў яшчэ ў 1920 г. сфармуляваў на пасяджэнні Клубу славацкіх кангрэсменаў прадстаўнік амерыканскіх славакаў Альберт Маматэй: “Славакія ў культурным і матэрыяльным плане так аслаблена былым венгерскім рэжымам, што сваёй аўтаноміі без чэхаў не магла б ні збудаваць, ні захаваць”.

Аднак венгерскі чыннік застаўся складовай часткай славацкага пытанняі ў ХХ ст. — праз венгерскую меншасць, якая апынулася на славацкай тэрыторыі Чэхаславакіі пасля 1918 г. (Трыянонскае пагадненне 1920 г.). Той факт, што прадстаўнікі раней паноўнага народу сталі нацыянальнай меншасцю, меў не толькі індывідуальныя псіхалагічныя наступствы, але й міжнародныя. У міжваеннай Чэхаславакіі вельмі жывой была ідэя ірэдэнту: як пісаў гісторык Даніель Рапант, і праз дзесяць гадоў пасля падпісання Трыянонскага пагаднення фундаментам венгерскіх спадзяванняў заставалася рэінтэграцыя тысячагадовай Вугоршчыны. “Гэта мара — сцвярджаў ён у 1930 г. — усё яшчэ жыве ў душы венгерскага народу, нават калі знешне — з тактычных меркаванняў — не лішне выяўляецца”. Паводле Рапанта, мэта венграў застаецца той самай — “тысячагадовыя межы”. Дарэчы, меншасць і межы— гэта фундаментальныя складовыя славацкага пытання,нават калі пазней яны актуалізоўваліся пераважна ў сувязі з Венгрыяй і адно ў пераломныя гады: 1938—1939, 1945—1948, 1968, 1993...