Невядома: Славацкая надзея: досвед дэмакратычных трансфармацый

Венгерскі чыннік для гісторыі славакаў з’яўляецца, прынамсі, гэтаксама важным, а можа, нават і важнейшым, чым для гісторыі чэхаў — нямецкі. У Славакіі гэта не заўсёды ацэньвалася адэкватна (як славакамі, так і венграмі), хаця трывалы славацка-венгерскі звяз мог бы гарантаваць венгерскай і іншым меншасцям удзел у стварэнні славацкай дзяржавы і тым самым забяспечыў бы абарону іх правоў. Аднак канкрэтная гістарычная сітуацыя не спрыяла паразуменню. З аднаго боку, значная частка венгерскай меншасці ў міжваеннай Чэхаславакіі пранялася ірэдэнтам і не выказвала аніякай цікавасці да чэхаславацкай дзяржаўнасці, не кажучы ўжо пра славацкую. З другога боку, славацкія палітыкі праз усё ХХ ст. згадвалі пра венграў адно тады, калі славацка-чэшскія супярэчнасці даходзілі да крытычнага стану.

А ў крытычных станах недахопу не было. Праз год пасля ўзнікнення Чэхаславацкай Рэспублікі англійскі пасол пісаў з Прагі свайму ўраду з нагоды славацкага пытання:“Я не магу не адзначыць вялікай важнасці гэтага пытання як для цэласці рэспублікі, так і для міру ва ўсёй Цэнтральнай Еўропе”. На фоне абвастрэння праблемы нямецкай меншыні (якая ў пэўнай ступені абумоўлівала і вызначала ўзнікненне ідэі адзінага чэхаславацкага народу) і з увагі на тое, што славакі пакуль яшчэ не выказалі сваіх дзяржаўна-прававых прэтэнзій, гэта быў смелы дыягназ. Гісторык Любамір Ліптак неяк заўважыў, што міжваенная Славакія амаль дваццаць гадоў “заставалася краінай, ананімнай у міжнародным плане, славацкае пытанне нават у Чэхаславацкай Рэспубліцы знаходзілася ў ценю праблемы нямецкай меншасці. Падчас мюнхенскага крызісу Гітлер, як ён пазней неаднаразова прызнаваўся, пра Славакію нічога не ведаў”.

Чэхаславацкая Рэспубліка, будаваная пасля 1918 г., была пераважна чэшскай дзяржавай. У перамовах адносна аўтаноміі ўрад увогуле не быў зацікаўлены. Бадай, найбольш ваяўнічым праціўнікам славацкага пытаннябыў міністар замежных спраў, а са снежня 1935 г. прэзідэнт Чэхаславацкай Рэспублікі Эдвард Бенеш, які да самай сваёй смерці не прызнаваў існавання славацкага народу і славацкую мову лічыў дыялектам чэшскай. “Вы ніколі не змусіце мяне прызнаць славацкі народ, — казаў ён яшчэ ў 1943 г. — Я непахісна веру, што славакі — гэта чэхі і што славацкая мова з’яўляецца адной з гаворак чэшскай мовы, як ганацкая ці нейкая іншая гаворка. Нікому не забараняю гаварыць, што ён славак, аднак не дазволю, каб казалася пра існаванне славацкага народу”. Бенеш наглядна дэманстраваў анахранічны чэхаславізм,гэты спецыфічны феномен айчыннай палітыкі ХХ ст., што зыходзіў з негацыі славацкай нацыі і ў лепшым выпадку тоесніў славакаў з чэхамі. Аднак з такой асіметрычнай сітуацыяй нельга было доўга пачувацца ў спакоі, таму неўзабаве яна й запачаткавала шэраг перманентных крызісаў між славакамі і чэхамі.

Ідэя чэхаславізму пасля 1918 г. лучыла ў сабе не толькі нацыянальныя ці дзяржаўна-прававыя, але й іншыя паказнікі — гаспадарчыя, культурныя, моўныя. І ўсе яны трактаваліся ўрадам досыць адмыслова. Вось чаму ў міжваеннай Чэхаславакіі ідэя чэхаславацкага нацыянальнага адзінства, кадыфікаваная канстытуцыяй 1920 году, паступова трансфармавалася з інтэграцыйнага ў дэзінтэгральны фактар чэхаславацкай дзяржаўнасці. Паэт, інтэлектуал і палітык-камуніст Ладзіслаў Новамескі ў трыццатыя гады быў вельмі дакладны, калі пісаў: “Чэшска-славацкая лучнасць выступае як цэнтрапамкнёнаю, так і цэнтрабежнаю сілай: ідэя чэхаславацкай нацыянальнай еднасці і супрацьстаўленая ёй ідэя самабытнага славацкага народу выступаюць крытэрамі славацкага культурнага развіцця; інтэнсіўнасць адной абумоўлівае разгортванне другой... Славацкае культурнае жыццё пачало інтэнсіўна развівацца ўнутры ідэі чэхаславацкай нацыянальнай еднасці”.

Ідэю чэхаславізму рэпрэзентавалі не толькі чэхі, але не ў меншай ступені й самі славакі (перадусім згаданыя вышэй гласісты, якія пасля 1918 г. бралі ўдзел у высокай палітыцы). Адзін з іх, ужо менш артадаксальны чэхаславіст, чым цытаваны Іван Дэрэр, міністар і сацыёлаг Антон Шцефанэк з натхненнем пісаў у 1922 г., што з двух кірункаў, якія надавалі імпэт духоўнаму жыццю інтэлігенцыі ў Славакіі з канца ХІХ ст., “дзякуючы шчасліваму спалучэнню сусветных падзей, перамог гласізм”. Шцефанэка быццам ахапіла шызафрэнія: з аднаго боку, ён цвердзіў, што між славакамі і чэхамі няма этналагічнай, этнаграфічнай, моўнай, рэлігійнай ці сацыяльнай розніцы (прынамсі, у той ступені, каб можна было весці гаворку пра два розныя народы), а з другога боку, прызнаваў, што славакаў і чэхаў дзеляць звычаі, законы, мадзьярскі гістарычны кантэкст, ступень духоўнай і матэрыяльнай цывілізацыйнасці і яшчэ пэўныя “цяжка выказвальныя словамі ўласцівасці, якія належаць да сферы псіхалогіі”. Нягледзячы на гэтую раздвоенасць (ці, можа, дзякуючы ёй), Шцефанэк усведамляў усю складанасць “стварэння хаця б толькі ў тэорыі новага зместу чэхаславацкага нацыяналізму, які мог бы быць нечым большым, чым проста палітычным нацыяналізмам канфедэрацыі двух сваяцкіх народаў”. У сувязі з праблемай аўтаноміі, якая пачала ўсё больш актуалізоўвацца, Шцефанэк падкрэсліваў каштоўнасць агульнай дзяржавы і “ нарэшце дасягнутае аб’яднанне чэхаў і славакаў у адзін моцны народ”, які такім чынам зможа “супрацьстаяць ворагам, што з усіх бакоў нас акружаюць”. На гэты геапалітычны фактар бяспекігласісты (чэхаславісты) перманентна звярталі ўвагу. Іван Дэрэр у 1934 г. даводзіў, што сіла “чэхаў супраць нямецкага напору мацнейшая і больш дзейсная, калі абапіраецца на ўвесь чэхаславацкі народ, і, падобным чынам, сіла славакаў супраць венграў значна большая, калі абапіраецца на чэхаславацкае цэлае”. Гэта праўда, што ў 1918 г. (як і ў 1945 г.) Славакія была моцным геапалітычным фактарам Чэхаславацкай Рэспублікі і шмат значыла асабліва для чэхаў, бо лучыла іх з Усходам перад нямецкай пагрозай.