Невядома: Славацкая надзея: досвед дэмакратычных трансфармацый

Разам з тым, нельга сцвярджаць, што самі славакі ніяк не ўдзельнічалі ў гістарычных падзеях, якія пакрысе рыхтавалі краіну да дзяржаўнай самастойнасці. Гэты ўдзел пачынае быць заўважным з 1848 г., калі славакі фактычна запатрабавалі федэралізацыі Венгрыі. Яшчэ больш ён выразніўся ў шасцідзесятыя і сямідзесятыя гады XIX ст., калі настойліва загучала патрабаванне фармалізацыі славацкага асяродку, кажучы сучаснай мовай, — тэрытарыяльнай аўтаноміі. Ліберальныя праекты супольнай з венграмі краіны ў другой палове ХІХ ст. не спраўдзіліся — і не з віны славакаў. Надзеі другой часткі славакаў, якія ў той самы час звязваліся з Расіяй, аказаліся не менш утапічнымі. Між тым, на пераломе стагоддзяў, дзякуючы маладым славацкім інтэлектуалам, выхаваным у пражскім асяроддзі і пераважна на вучэнні Т.Г.Масарыка, мацнела ідэя чэшска-славацкай лучнасці.Да гэтай лучнасці схіляла, прынамсі, ад другой паловы ХІХ ст., і венгерская палітыка, фармальна ліберальная, аднак без дапушчэння нават магчымасці дзяржаватворнасці славацкага народу.

Каб лепей зразумець перадгісторыю славацкай дзяржаўнасці, нагадаем: на тую пару славакі не мелі палітычнага прадстаўніцтва ў хоць якіх структурах улады, (дарэчы, як і ўласнага капіталу). Больш за тое, за выключэннем аднаго дзесяцігоддзя, да 1918 г. у іх не было нават сваіх сярэдніх школ, амаль ніякіх культурных і навуковых устаноў, тэатраў, бібліятэк, выдавецтваў, адсутнічалі культурна-палітычныя цэнтры, а ўсю палітыку прэзентавалі сабой некалькі пісьменнікаў і публіцыстаў. Ведаючы гэта, няма чаго здзіўляцца, што славакі аказаліся не падрыхтаванымі да радыкальных змен пасля Першай сусветнай вайны.

Калі ў 1918 г. была заснавана новая дзяржава на канцэпцыі адзінага чэхаславацкага народу, тая непадрыхтаванасць стала выяўляцца ва ўсім. Аднак не будзем забывацца, што без ідэі чэха-славацкай нацыянальнай еднасці вялікія дзяржавы наўрад ці ўхвалілі б стварэнне Чэхаславакіі, хаця б з перасцярогі канфліктаў унутры краіны, якія маглі б пашырыць “балканізацыю” рэгіёну. Вядома, знешнепалітычнае і ўнутрыпалітычнае разуменні ідэі адзінага чэхаславацкага народу не тоесніліся міжсобку, але для еўрапейскай ці амерыканскай палітыкі паняцце чэхаславацкага (чэшскага) народу было добра знаёмым, і таму магло выступаць у якасці сіноніма чэхаславацкай дзяржаўнасці, як і існавання Чэхаславацкай Рэспублікі наагул. З усяго гэтага атрымалася, што новая дзяржава, у працэсе свайго станаўлення, замяніла мадзьярызацыю славакаў багумізацыяй, хаця палітычнае кіраўніцтва ўвесь час і падкрэслівала: канкрэтная дапамога чэшскіх педагогаў і чынавенства “не азначае ніякага нацыянальнага праглынання славакаў, як і іх багумізацыі”. Прынамсі, гэтак пісаў Іван Дэрэр.

Аднак насамрэч ідэя чэшскай дзяржавы вельмі хутка падпарадкавала сабе ідэю чэхаславацкай дзяржавы. Славакі такога выпрабавання не вытрымалі, бо тады ім неставала пачуцця ўласнай дзяржаўнасці. Славакам даволі было ідэі чэхаславацкай еднасці, што пацьвярджаецца прынятай 30 кастрычніка 1918 г. у Марціне Дэкларацыяй славацкага народу. Цытаваны вышэй артадаксальны чэхаславіст (і сацыял-дэмакрат) Іван Дэрэр, бадай, меў рацыю, калі яшчэ ў 1933 г. даводзіў, што “ў славацкай літаратуры няма ані следу амбіцый да самастойнага дзяржаўнага жыцця”, няма яго “ні ў якой літаратурнай, грамадскай ці палітычнай праяве”. У славакаў, паводле Дэрэра, “ніколі нацыянальныя пачуцці не заходзілі так далёка, каб для сваёй рэалізацыі патрабаваць уласнай дзяржавы, хай сабе й не цалкам самастойнай”. Ні ў Шцефаніка, Глінкі, Гвіездаслава, ні ў легіянераў (Есенскага, Таяўскага), ні ў Марцінскай дэкларацыі не выяўлялася, згодна з Дэрэрам, ніякіх памкненняў да дзяржаўнай самастойнасці. Зрэшты, для гэтага не было нават рэальных падстаў, бо, як троху ўтрыравана пісаў напрыканцы трыццатых гадоў літаратурны крытык Міхал Хорват, пасля 1918 году “славацкі народ, разам са сваім касцёлам, становіцца масавай арганізацыяй”, пазбаўленай хоць якой ідэі дзяржаўнай самастойнасці. Дарэчы, як з унутрыпалітычных, так і знешнепалітычных абставін, у тыя гады яе (дзяржаўнасць) цяжка было абгрунтаваць нават чыста тэарэтычна, а вось розныя формы аўтанамізму ці федэралізму, як і яго рэдукаванай формы — рэгіяналізму, мелі рэальны і прадуктыўны патэнцыял вырашэння славацкага пытанняўжо й тады.

Гісторык літаратуры Міхал Гафрык заўважае: у перыяд перад Першай сусветнай вайной яшчэ кволы славацкі нацыянальны арганізм аказаўся перад экзістэнцыйным пытаннем “супраціўляцца мадзьярызацыі як славакам альбо адмовіцца ад нацыянальнай тоеснасці, адхіліць сваё папярэдняе развіццё і стацца складовай часткай адзінага чэхаславацкага народу”. (Палітык Ваўра Шробар аргументаваў мэтазгоднасць другога варыянту тым, што ў такім разе нас станавілася дзесяць мільёнаў.)