Невядома: Славацкая надзея: досвед дэмакратычных трансфармацый

Салідарнасць з краінамі, якім яна патрэбна, і грамадзяне якіх маюць у ёй патрэбу, ёсць асновай сучасных еўрапейскіх узаемадачыненняў. Асабіста мне сям‘я еўрапейскіх народаў бачыцца няпоўнай без дэмакратычнай Беларусі, якая ў будучыні сама абярэ для сябе шлях супрацоўніцтва з усім астатнім светам. Веру, што беларускія аналітыкі выдадуць некалі і ўласную кнігу, прысвечаную свайму шляху да дэмакратыі, якая станецца крыніцай натхнення і адвагі для людзей з іншых краін, што імкнуцца да свабоды, дабрабыту і чалавечай годнасці.

Павал ДЭМЭШ, Старшыня Таварыства сяброў Беларусі, Браціслава

“Роўна сто гадоў будзілі

розныя энтузіясты і вар’яты гэты народ”.

Гэты артыкул спрабуе хаця б часткова адказаць на пытанне, якой была логіка гістарычнага развіцця славакаў, паўставання іх нацыянальнай ідэнтычнасці ды гістарычнай свядомасці і наколькі яны былі ў згодзе са станам іх дзяржаўнага ўладкавання, з формай дзяржаўна-прававога ладу.

Ад 28 кастрычніка 1918 г., калі на руінах Габсбургскай манархіі пасля Першай сусветнай вайны ўзнікла Чэхаславацкая Рэспубліка, амаль тры чвэрці стагоддзя, да 1993 г., больш ці менш інтэнсіўна славакі доўжылі сваю нацыянальна-вызваленчую барацьбу, якая агулам атрымала назву “славацкае пытанне”.У славацкім пытаннісканцэнтраваліся нацыянальныя, дзяржаўна-прававыя, эканамічныя, сацыяльныя і культурныя праблемы, як і праблемы стаўлення славакаў да суседзяў (перш за ўсё да чэхаў і венграў, але да рускіх і немцаў таксама), і ўвогуле ўсе праблемы славацкай знешнепалітычнай арыентацыі, інакш кажучы, — геапалітыкі. Такім чынам, славацкае пытаннеёсць комплексным і, калі заўгодна, экзістэнцыйным пытаннем славацкай нацыянальнай ідэнтычнасці.

Безумоўна, не выдае на выпадковы той факт, што пасля больш як сямідзесяцігадовых перыпетый (нагадаем асноўныя этапы: кастрычнік 1918 г. — стварэнне Чэхаславацкай Рэспублікі, кастрычнік 1938 г. — аўтаномія, сакавік 1939 г. — дзяржаўная самастойнасць з ласкі ці прымусу Гітлера, травень 1945 г. — вяртанне ў Чэхаславакію з прыкметамі федэрацыі, люты 1948 г. — нарастанне асіметрыі і цэнтралізацыі, кастрычнік 1968 г. — федэрацыя, усталяваная танкамі Брэжнева і хуткая яе атрафія, лістапад 1989 г. — аксамітная рэвалюцыя) унутрыпалітычная праблематыка Чэхаславакіі напрыканцы 80-х зноў сканцэнтравалася на славацкім пытанні.Бо нават нягледзячы на легітымізацыю федэрацыі ў 1968 г., гэтае пытанне ўсё яшчэ заставалася адкрытым. Таму цалкам заканамерна, што пасля лістапада 1989 г. славацкія і чэшскія нацыянальныя інтарэсы чарговы раз сутыкнуліся. Спачатку адно ў, нібыта, фармальнай ці арфаграфічнай палеміцы пра новую назву дзяржавы, дзе празрыстым чынам мусіла праявіцца раўнавартасць славакаў і чэхаў.

“Празрыстым чынам” — гэта значыць праз злучок. Але прынялі іншую назву: Чэшская і Славацкая Федэратыўная Рэспубліка,хаця славакі ўжывалі скарочаную форму са злучком (Чэха-Славакія), а чэхі без злучка (Чэхаславакія). Цікава, што прысутны ў назве злучок першы раз быў скасаваны канстытуцыяй 1920 г., каб вярнуцца на шэсць месяцаў у 1938 г., пасля ўсталявання славацкай аўтаноміі. Нібыта правапісная дробязь, аднак у ёй латэнтна пачаткаваўся канец супольнай дзяржавы.

Гэта першая (пасля лістапада 1989 г.) праява зацятасці (пры юрыдычным раўнапраўі Чэхіі і Славакіі) ужо тады паказвала на верагоднасць будучага “разводу”. Калі пазней дыскусіі пра кампетэнцыі федэральнага і нацыянальных урадаў не канцаваліся кампрамісам, калі не толькі ў свядомасці, але й на практыцы (асабліва з чэшскага боку) узнаўляліся старыя унітарысцкія бар’еры і дзяржаўнасць атаясамлівалася з чэхаславацкай дзяржаўнасцю і калі на супраціў гэтаму славацкая дзяржаўнасць дэкларавалася, наадварот, радыкалізавана абвострана, з не самымі карэктнымі гістарычнымі рэмінісцэнцыямі, асобамі і партыямі, дык станавілася ясна, што ўсе мы ўжо з’яўляемся закладнікамі дывергентнага працэсу.

Выбары ў чэрвені 1992 г. далі, у прынцыпе, канчатковы адказ на славацкае пытанне.Чэхі вызнавалі ідэю функцыянальнай федэрацыі (з латэнтнымі унітарысцкімі элементамі), а славакі патрабавалі канфедэрацыі з міжнародна-прававой суб’ектнасцю абедзвюх рэспублік (што ад пачатку ўяўляла сабой неспалучальную камбінацыю). Да таго ж, чэхі былі нязгодны з эканамічнай рэформай у славацкім варыянце (акцэнт на сацыяльны аспект). Усё гэта разам прывяло да дэмантажу супольнай дзяржавы — і нават без плебісцыту.