Валянцін Грыцкевіч: Адысея наваградскай лекаркі. Саламея Русецкая

Падступнасць каменданта Бякерскага * Калі каханне прыносіць гора * Цераз дзяржаўную мяжу — за срэбраны рубель * Візіт да апальнага генерала * Зладзейства "амарата" * Зняволенне ў Хоціне

Здавалася, дабрабыт і спакой нарэшце трывала ўвайшлі ў жыццё Саламеі. Сям'я была побач. Дзеці раслі, вучыліся, часам хварэлі, але гэта звычайна не дужа засмучала Саламею. Ёй, спрактыкаванай лекарцы, даволі лёгка ўдавалася пазбавіць ад нямогі сваіх блізкіх. Але, відаць, самім лёсам было наканавана гэтай жанчыне неспакойнае жыццё.

Тут, у Камянцы-Падольскім Саламея напоўніцу адчула на сабе самавольства мясцовых улад. Камендант замка генерал Дамінік Бякерскі пазычыў у лекаркі грошай. Пад заклад ён перадаў ёй сталовае срэбра, коней і іншыя каштоўныя рэчы. Але калі лекарка пачала збірацца ў дарогу і папрасіла вярнуць пазыку, генерал не аддаў грошай, больш таго — запатрабаваў назад і срэбра, і коней. Вядома, Саламея не згадзілася. За гэта камендант пасадзіў яе пад хатні арышт, апячатаў усю маёмасць і, зразумела, не даў пашпарт на выезд за мяжу.

У гэтым жа часе яе кінуў муж Фартунат Піхельштэйн. Бякерскі вырашыў выслаць Саламею ў горад Белая Царква ў пажыццёвае зняволенне. Аднак лекарцы ўдалося знайсці прытулак у дамініканскім кляштары.

Пераапрануўшыся ў чужое адзенне, Саламея ў 1743 годзе ўцякла з Камянца-Падольскага. У тым месцы запісак, дзе яна згадвае пра гэтыя падзеі, чуваць крык роспачы: «I так я засталася ў такім сіроцтве без дапамогі, без грошай, вось як абышлася са мною мая айчына…» [43] Гаворачы пра «айчыну», Саламея Русецкая мае на ўвазе, вядома, не Польскае каралеўства, у скдад якога ўваходзіў тады Камянец-Падольскі, а Рэч Паспалітую.

Пасля доўгіх блуканняў і пакут лекарка нарэшце патрапіла ў Варшаву. Яна пераканала вялікага кароннага гетмана [44] Камандуючы ўзброенымі сіламі Польскага каралеўства. Юзафа Патоцкага асудзіць незаконныя дзеянні каменданта Бякерскага. У выніку маёмасць ёй вярнулі.

Пасля гэтага Саламея вырашыла вярнудца ў Пецярбург, каб уладкавадца на службу да новай імператрыцы Лізаветы Пятроўны. Шмат гора на той час прынёс ёй «амарат» [45] Каханак (ад. лац. amor — каханне). , малады падольскі афіцэр-шлях-ціч, які быў маладзейшы за Саламею на сем гадоў. Імя яго лекарка не называе, а пазначае ў сваіх запісках толькі ініцыяламі I. М. С. Z. [46] Невядома, хто за гэтымі ініцыяламі. Даследчык Р. Полак ва ўступе да публікацыі дзённіка Саламеі Русецкай расшыфроўвае ix такім чьшам: першая літара — імя, друіая — прозвішча, а трэцяя і чацвертая — «чэсніковіч збаражскі», г. зн. сын збаражскага чэсніка.

«Амарат» не толькі пражываў набыткі лекаркі, але быў вінаваты ў смерці старэйшага сына Саламеі. Ён замкнуў хдопчыка ў сырым халодным склепе, каб той не расказаў маці пра айчымавы п'янкі і забавы. Хлопчык прастудзіўся і памёр. Лекарка вырашыла пакінуць межы няўтульнага Польскага каралеўства і паехаць у Кіеў, які ўваходзіў у склад Расійскай дзяржавы. Дачку сваю яна змясціла ў львоўскі кляштар, а сама распачала клопаты аб пашпарце на выезд у Расію. Гетман Патоцкі, да якога яна звярнулася, адмовіў ёй выдаць падарожную. Становішча ўскладнялася і тым, што на руска-польскай граніцы усіх, хто праязджаў, змяшчалі на сорак дзён у лазарэт для каранціну, бо расійскія ўлады баяліся заносу ў краіну эпідэмічнай хваробы.

Лекарка павярнула з гасцінца да мястэчка Брусілава. Там якраз праходзіў кірмаш. На заезным двары Саламея пакінула сваіх слуг, рэчы, сына Станіслава. Апранула някідкую ўкраінскую сукенку, на галаву завязала хустку і ў такім уборы паспяшалася на рынак наймаць фурманку. Яна паказала фурману срэбраны рубель і папрасіла як мага хутчэй завезці яе ў Кіеў, нібы да сястры, запэўніўшы, што наступным днём яны абавязкова вернуцца назад.

Фурман што ёсць моцы паганяў коней. Яны паспяхова праехалі праз польскія вартавыя пасты і спыніліся на рускай мяжы. Насустрач ім выйшаў капітан, строга запытаў, хто такія і адкуль. Лекарцы ўдалося ўгаварыць капітана прапусціць іх у горад, не змяшчаючы ў лазарэт, маўляў, яны там доўга не затрымаюцца.

Капітан паверыў і прапусціў сані ў Кіеў. Раніцою яны былі ў горадзе. Расплаціўшыся з фурманам і сказаўшы яму адпачыць, Саламея пачала разважаць, што ёй рабіць далей. Бясспрэчна, прадстаўнікі ўлад пачнуць патрабаваць у яе пашпарт, цікавіцца, праз які пост яна праехала і дзе вытрымала сорак дзён каранціну. Яна разумела, што яе могуць арыштаваць і як пра асобу падазроную паведамяць генерал-губернатару Лявонцьеву. Таму яна вырашыла зноў пераапрануцца і ехаць да яго сама, каб папярэдзіць падзеі.