Уладзімір Караткевіч: Аліва і меч

У Леніна перасекся голас.

— I я зразумеў тады: лад, які знішчае таленты, душыць іх — такі лад не павінен жыць. Я тады ўжо ведаў шлях, але нянавісць мая была бяззубай. Пасля пакарання смерцю я зразумеў: я і яны — ворагі да скону. Я ненавідзеў іх за мой народ, за галодных, за страчаных, за маю маці, за Сашу. I народ адпомсціў за свае пакуты і за майго брата.

Арсень адчуў гарачы паток замілавання да гэтага чалавека. Ціха, амаль шэптам, ён спытаў:

— А пасля… вы былі… там?

I Ленін зразумеў, пра што яго пыталі. Маўчанне цягнулася нясцерпна доўгіх дзве хвіліны. Потым ён адказаў, таксама ціха:

— Быў… пасля перамогі. Гэта была жудасная камера. Ад адной цішыні можна было зрабіцца вар'ятам. I хоць я ведаў, што раблю глупства, я зайшоў туды, і за мной зачыніліся дзверы. Я знаў, што за дзвярыма людзі, што турэмшчыкі не вернуцца, што за мурамі буяе зусім іншае жыццё, у якім мы нікому нікога не дамо крыўдзіць. І ўсё ж мне на хвіліну стала жудасна… як брату.

Воўкаў нахіліўся да яго:

— I вы сказалі яму, што іх скінулі?

— I мне ніхто не адказаў… на жаль, — закончыў яго думку Ленін.

Ён падняўся і адышоў да акна, а потым рэзка павярнуўся да Шлыка:

— Дык вось, таварыш, вы самі бачыце, што ў мяне больш "асабістых падстаў" на нянавісць да ўсіх гэтых… мільянераў. I, аднак, я ўмею адрозніваць Рабушынскіх і Няклюдавых ад Бахрушыных і Маеўскіх. Не пашкодзіла б і вам умець рабіць гэта.

I ён, падышоўшы да стала, узяў бронзавую малпу ў рукі.

- Бачыце, таварышы. Зараз там, за мяжой, яны трубяць пра тое, што мы малпы, якія вось так… думаюць над чалавечым чэрапам на руінах культуры. За трыста год свайго панавання яны амаль пераканалі ў гэтым наш народ. Але мы павінны стаць больш людзьмі, чым яны. Наша культура павінна стаць такой, каб яны з зайздрасцю глядзелі на яе, каб яны апынуліся ў стане трагладытаў, апранутых у шкуры. Яны, а не мы. I мы павінны паважаць лепшае нават у старым. Іначай… іначай у нас вырасце хвост.

I прыбавіў, паставіўшы статуэтку на стол:

— Перадайце старому маё прывітанне. Хай працуе доўга, сумленна, аддана. Ён патрэбен нам.

Воўкаў зірнуў на Шлыка і пабачыў, што той ледзь не плача ад сораму. Бура-чырвоны, Юстын ледзь здолеў прамармытаць:

— I відаць, што сапраўды я дурань… ахвяра імперыялістычнай нацыянальнай палітыкі…

Цяга яго да газетных слоў была непераадольнай. Ленін і Воўкаў зарагаталі з палёгкаю.

— Трэба, трэба думаць, таварыш, — весела сказаў гаспадар.

I працягнуў гасцям рукі:

Бывайце, сябры. Вы мне палюбіліся. У выпадку чаго… да мяне.

У гэты момант згасла святло, пакінуўшы іх у поўнай цемры. Ленін чыркнуў запалкай, запаліў свечку, што стаяла перад ім, і сказаў:

— Вось буду вас да самых дзвярэй суправаджаць. Вы ідзіце чорнымі сходамі, праз маю кватэру: тут будзе зручней і бліжэй да брамы.

На пляцоўцы ён стаў з падсвечнікам у руцэ, асвятляючы ім шлях. А яны спускаліся проста ў ноч, што вісела над вялізнай краінай, спускаліся па тых самых крутых сходах, па якіх сам гаспадар, не патрабуючы падтрымкі нічыёй рукі, ішоў паранены ў васемнаццатым годзе. Паранены за тое, што хацеў развеяць гэту ноч.

На апошняй паваротцы Арсень азірнуўся і пабачыў ружовую, пранізаную святлом далонь гаспадара і яго твар, асветлены няпэўным, мігатлівым сяйвам.