Казько Віктар - Дзікае паляванне ліхалецця

Гэта адбылося яшчэ тады, калі ў мяне не цалкам, пэўна, адплюшчыліся на неба і зямлю вочы. Маленькая, у некалькі хатак, прыстанцыйная вёсачка на Палессі. Чаму яна раптам спатрэбілася і нашым, і немцам, што аж шэсць разоў пераходзіла з рук у рукі. Вайна малаціла там сваё жыта, вяла сваё жніво. I пры канчатковым вызваленні ўсе дарогі, усе палі пад вёсачкай былі засцелены, як снапамі: вашымі і нашымі. Мо, думаю я сёння, гэта адбылося таму, што ў той вёсачцы была мая маці і сястра, я быў. Ноч была разбурана забойствам, вынаходлівасцю чалавечага розуму. Сястры было два гады, мне  — тры. Мы з ёй сядзелі на прамарожанай печы, хуталіся ў нейкія лахманы і скуголілі, таму што вельмі хацелі есці. Маці ссадзіла нас з печы і паклала на палаці, дзе перад тым ляжала сама. Заняла наша месца на чарэні. У тую ж хвіліну ў лушняк перад печчу ўдарыў снарад, асколкам маці разрэзала шыю. А выбуховая хваля адкінула яе да нас на палаці. Яна прыкрыла нас ужо сваім мёртвым целам. Сястра сканала, замерзла ў той хаце. Запаўзла пад печ і там сышла слязьмі. Яна плакала, пэўна, і мёртвая, слёзы прымерзлі да яе вачэй і твару і засталіся на ім і тады, калі яе паклалі ў труну. А я выжыў. Мне мо наканавана было выжыць, каб расказаць гэта вам. Пра гэта адна з маіх першых аповесцяў на рускай мове  — «Високосный год». На рускай, таму што шлях мой ад Беларусі да Беларусі быў вельмі кручаны і доўгі. I кожны дзень, і кожны крок як па мінным полі.

Было, было і на самай справе і такое. Пасля смерці маці быў Азарыцкі канцэнтрацыйны лагер. У той лагер я дапяў, мусіць, сам, як зверанё, пацёгся за жывымі, за людзьмі. Iх гналі пад вінтоўкамі, а я ішоў, поўз сам, мо хто з людзей і падносіў, пэўна, падносіў, аказваў шкадобу, нёс у лагер смерці, каб, прайшоўшы яго, застацца мне жыць. I вось калі Азарычы вызвалілі, даведаўшыся пра мяне, перадалі людзі, да мяне ў той лагер прыйшла мая бабуля. Хадзіць сам я ўжо не ўмеў, развучыўся, я ішоў ужо па дарозе небыцця. Бабуля, пад дзевяноста гадоў ужо ёй было, несла мяне на плячах. Перад сваёй вёскай, Анісавічы, вырашыла спрасціць, пайшла не сцежкай, а напрасткі, па полі, стамілася.

Ішла яна тым полем, спатыкалася; за дзевяноста гадоў выхадзілася, а тут яшчэ ўнук абязножаны за плячыма. На другім канцы поля стаяў дзед, абапіраўся на трэцюю нагу на кіёк. Убачыў на полі старую з малым, занепакоіўся, набыў ногі і спрыт, затупаў на месцы, запамахваў кійком і лаяцца пачаў брыдка. I лаяўся, і махаў кійком, пакуль старая з малым не перайшла поле. Перайшла, спынілася каля яго, сказаў спакойна:

– Доўгі век вам наканаваны. Поле гэта пад мінамі.

Не схлусіў. Бабуля пражыла з таго дня яшчэ амаль з чвэрць стагоддзя, каб у якой іншай краіне, трапіла б у якую-небудзь кнігу Гінеса, а так ціха і непрыкметна адышла на той свет у вясковай бальніцы, наадрэз адмовіўшыся ехаць да мяне ў Мінск. Спачатку не пазнала мяне, калі я да яе прыехаў, але навобмацак адчула:

– Віцечка... Не, не, не паеду, слабая зусім, клопату табе толькі там нараблю...

Гавораць, старому і малому хлусіць  — вялікі грэх. Ці ж можна мне хлусіць перад самім сабой, перад сваёй памяццю: маёй маці і сястры, бабе Усцім’і, Кольку Лецечку з аповесці «Суд у Слабадзе». З Колькам Лецечкам мы ж былі разам у Азарыцкім канцэнтрацыйным лагеры. I вось як лёс гуляе з людзьмі. Ніякая літаратура, ніякае прыгожае пісьменства прыдумаць такога няздольна.

З Колькам Лецечкам, у жыцці Васілём Дзятлавым, мы сустрэліся недзе праз дзесяць гадоў пасля канцлагера. Больш таго, жылі ў адным пакоі, побач спалі ў Хойніцкім дзіцячым доме. I не пазналі адзін аднаго, і не адчулі, што мы ўжо даўно пабраталіся. Сустрэліся, пахадзілі аднымі дарогамі, і дарогі тыя разышліся. Я паехаў у Сібір, Кузбас, на шахты, Васіль Дзятлаў  — тут, на Беларусі, паступіў вучыцца на заатэхніка. Але ж нешта звязала нас. I тую повязь я ўвесь час адчуваў. Нешта ўвесь час гняло і цягнула мяне назад у Беларусь. I ў Сібіры, адно з вялікага суму і жалю па былым, я пачаў пісаць на матчынай мове «Суд у Слабадзе». Напісаў адзіны раздзел, адчуў: не, не пацягну, няма той глебы пад нагамі, якая патрэбна мне. Вельмі часта прыходзіцца пазіраць у неба, каб знайсці неабходнае слова. А ад Кузбаса да Палесся, да Беларусі і па небе чатыры тысячы кіламетраў. Адклаў рукапіс, кінуў у стол...

Прайшло семнаццаць гадоў, я прыехаў на радзіму, у Беларусь. На вочы трапілі старонкі пажоўклай паперы з выцвілымі чарнільнымі плямамі. I во, зноў жа гульня лёсу, непрадказальнасць і блытанасць чалавечай натуры. Я засумаваў па Сібіры, па Кузбасе, па тым часе, калі наіўна крэмзаў пяром, псаваў паперу. Я зразумеў, адчуў і паверыў, што я павінен і здолею цяпер напісаць адкінутую аповесць. Больш таго, яна ў мяне ўжо напісана, ад першага да апошняга слова, мне трэба толькі неадкладна сесці за стол і перанесці на паперу ўсё напісанае раней.