Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

З ліку маладых паэтаў партызан, якія палі смерцю храбрых, у пэўнай меры паспелі выявіць свой уласны голас Хрыста Кырпачаў і Цвятан Спасаў. І адзін і другі пісалі пераважна лірычна-публіцыстычныя вершы, у якіх заклікалі да помсты ворагам, услаўлялі партызанскіх герояў, выказвалі пачуццё любасці да роднай зямлі, упэўненасць у перамогу. Некалькі вершаў Кырпачава сталі вядомымі сярод народных мсціўцаў партызанскімі маршавымі песнямі, уяўленне аб якіх могуць даць наступныя радкі:

У небагатай паэтычнай спадчыне Цв. Спасава бадай ці не лепшым з'яўляецца верш «Легенда — казка цудоўная», прысвечаны памяці свайго баявога пабраціма Хрысты Кырпачава (сам Спасаў загінуў на год пазней). У духу народнага гераічнага эпасу Спасаў паэтызуе легендарную постаць праслаўленага партызанскага камандзіра і яго мужную смерць:

Заўважым, што Кырпачаў у сваёй песні спасылаецца на запавет Неўскага, а Стасаў называе «бунтоўную песню» сябра-партызана «боцеўскай». Імёны двух вялікіх нацыянальных герояў Балгарыі прагучалі ў вершах партызанскіх паэтаў не выпадкова. Як і ў іншыя лёсавызначальныя моманты нацыянальнай гісторыі, так і ў часы антыфашысцкага падполля 1941-1944 гадоў Боцеў і Леўскі служаць для нашчадкаў і сцягам барацьбы, і сімвалам непакоры, і ўзорам найвышэйшай патрыятычнай самаахвярнасці. Няма сумнення, што ў нашай беларускай паэзіі перыяду Вялікай Айчыннай вайны гэтыя ж самыя прычыны выклікалі са сховаў гісторыі, ажывілі і паэтычна ўзбуйнілі вобраз Кастуся Каліноўскага.

Вершы партызанскіх паэтаў Хр. Кырпачава і Цв. Спасава, а яшчэ ў большай меры Ат. Манчава, К. Манджарава, І. Нівяніна, М. Ангелава — гэта паэзія, можна сказаць, тыпова масавая, па характару творчасці і ўзроўню майстэрства — самадзейная. Яркая мастацкая індывідуальнасць ні ў кім з іх не паспела выявіцца. Але іх слова было патрэбна людзям — як клятва, як прысяга, як лозунг — слова простае, шчырае, непрэтэнцыёзнае, натхнёнае слова камсамольца, камуніста, палітработніка. У нас, у Беларусі, такая масавая партызанскай паэзія (праўда, пераважна на рускай мове — з разлікам на інтэрнацыянальны склад «ляснога войска») мела пашырэнне ў маштабах непараўнана большых. Сотні і тысячы вершаў, песень, сатырычных куплетаў друкаваліся на старонках партызанскіх газет і часопісаў, нават выдаваліся асобнымі зборнічкамі. Можа, затое, што ў нас такіх партызанскіх «паэтаў» было дужа багата, імёны іх так і засталіся «нерасчлянёным мноствам» — у адным агульным спіску, у той час як у Балгарыі пра кожнага з такіх аўтараў гаворыцца паасобку, пра кожнага напісана нямала артыкулаў, успамінаў, вершы іх рэгулярна перадрукоўваюцца ў перыядычных выданнях, у розных зборніках. Балгарская грамадскасць яшчэ і таму дараяшць кожным імем «самадзейнага аўтара», што ў шэрагах іх народных мсціўцаў было мала наэтаў-прафесіяналаў. Калі мы пачынаем размову аб беларускай партызанскай паэзіі — той, што непасрэдна стваралася ў атрадах,— то звычайна звяртаемся да творчасці А. Астрэйкі, А. Бялевіча, П. Пестрака, В. Таўлая, М. Засіма і іншых аўтараў з уласным паэтычным імем і ўласным творчым абліччам. Зазначым толькі, дзеля справядлівасці, што нават і прафесіянальныя нашы паэты досыць часта не ўздымаліся над агульным узроўнем масавай партызанскай паэзіі, зарыфмоўваючы ў наспех скіданых строфах баявыя лозунгі і заклікі, мала клапоцячыся пра выразнасць паэтычнага вобраза, пра культуру радка, пра дакладнасць слова. Але — міжволі паўстае пытанне — ці заўсёды была ў іх магчымасць клапаціцца? Не будзем забываць, калі і ў якіх умовах паэты складалі свае партызанскія песні.

З тых балгарскіх паэтаў, маладосць якіх авеяна парахавым дымам партызанскіх боек, найбольш часта звяртаюцца да вобразаў народных мсціўцаў і іх гераічных дзей Дз. Мятодзіеў і Д. Овадзія. У Мятодзіева на гэтую тэму ёсць творы рознага плану і розных жанраў — вершы, балады, невялікія ліра-эпічныя паэмы. У адных з іх (напрыклад «Арлінае гняздо», «Цішыня») паэт асэнсоўвае барацьбу свайго пакалення як спадчыннік гераічных традыцый змагароў мінулых эпох — спадчыннік Красавіка 1876 года і Верасня 1923 года. Вельмі характэрны ўвогуле для паэзіі Дз. Мятодзіева матыў! У паэме «Шумяць таполі» (1955-1956) паэт уваскрашае ў памяці дарагія і любыя яму вобразы баявых сяброў, і ў першую чаргу — партызанскай разведчыцы Дзяніцы. Гэта твор пра барацьбу і каханне, пра дружбу і баявую вернасць. Трое любілі адну — «басаногую козачку», што скакала на горных сцежках, «партызанскую сястрычку». Трое моўчкі праводзілі ў разведку.