Міхась Чарняўскі: Як пошуг маланкі

У сваім апошнім слове Расціслаў Лапіцкі не пакаяўся ні ў чым. Адзінае, ён папрасіў даравання ў сваіх сяброў, што, даверыўшыся яму i ўступіўшы ў падземную арганізацыю, гэтак шмат нацярпеліся i нацерпяцца яшчэ больш у зняволенні. Адказнасць за лёс тых, што табе паверыў i пайшоў за табой — найвялікшая маральная адказнасць лідэраў i ix найглыбейшая драма. Маці Тамары i Тані Юшкевіч пад сценамі маладзечанскай вязніцы кляла маці Расціслава, што той звёў смаргонскую моладзь на такую пагібельную справу, як барацьба супраць савецкай ўлады. Можна толькі здагадвацца, колькі пакут сумлення прыносіла Расціславу, шчыраму верніку, разумение гэтай адказнасці. Можа, гэта i сталася адной з прычын таго, што ён адмовіўся ад літасці i пайшоў на смерць?

Леакадзія Цыбоўская ўспамінае: «Апошнія словы Славіка былі такія, што колькі буду жыць, не забудуся: "Дзе ні буду, нават у найменшым краі зямнога шару, — усюды буду весці барацьбу супраць савецкай улады. Мой шлях правільны — за мной увесь народ"».

Вярнуўшыся з таго суда, мой сусед па вёсцы мядзельскі міліцыянер Генадзь Чарняўскі потым дзівіўся, як смела i мужна трымаўся Расціслаў Лапіцкі. Пра гэта ж казалі i шмат іншых людзей.

Пачалі агалошваць прысуды. Тым, хто ведаў пра існаванне падземнай арганізацыі, давалі па 10 гадоў: Кастусю Іваноўскаму (хоць той абсалютна ўсё адмаўляў), Збігневу Пашкевічу (ведаў, але не данёс; да таго ж брат быў у Арміі Краёвай). Тадэвуш Хацілоўскі таксама не быў сябрам арганізацыі i не займаўся ўлёткамі, але атрымаў 25 гадоў, бо меў цвёрды i няўступлівы характар, мог паставіць на месца асабліва нахабнага следчага, ён нават не ўстаў, калі зачытвалі прысуд. Эдуарду Сташкевічу далі 25 гадоў (рэдагаваў стыль некаторых улётак); Восіпу Блізнюку — 25 гадоў (галоўная віна, што прынёс бікфордавыя шнуры для падрыву друкарні); Анатолю Карнею — 25 гадоў (распаўсюджваў па вёсках улёткі); Аўгусціну Ахрамовічу — 25 гадоў (дазволіў друкаваць у сваёй лазні ўлёткі i нават свяціў газоўкай, каб лепей ішла праца) [21]; Ганне Ахрамовіч — 25 гадоў (карміла хлопцаў, якія друкавалі ўлёткі); Леакадзіі Цыбоўскай — 25 гадоў (знаходзілася ў цэнтры працы арганізацыі); Чаславу Цыбоўскаму — 25 гадоў (друкаваў разам з Лапіцкім улёткі, распаўсюджваў ix); Зянону Ахрамовічу — 25 гадоў (удзельнічаў у распаўсюдзе ўлётак); Зосі Лапыцьцы — 25 гадоў (распаўсюджвала ўлёткі); Тамары Юшкевіч — 25 гадоў (актыўны ўдзел у распаўсюдзе ўлётак); Тацяне Юшкевіч — 10 гадоў (за распаўсюд улётак, але ўлічана яе непаўналецце); Юзафу Качэргу — 25 гадоў (блізкі паплечнік Лапіцкага, друкаваў i распаўсюджваў улёткі, хаваў зброю). Тут адзначаныя толькі галоўныя абвінавачанні падсудным, a ў цэлым кожнаму з ix пералічвалі значна болыл "правінаў". Перш, чым аб'явіць "25 гадоў", суддзя кожны раз зачытваў: «с применением Указа Президиума Верховного Совета СССР от 26 мая 1947 года "Об отмене смертной казни"». Павучальна, што свае "дваццацьпяткі" атрымалі i тыя, хто спрабаваў супраціўляцца следству, i тыя, хто з ім супрацоўнічаў.

Чытанне прысудаў Несцяровічу i Лапіцкаму было вылучанае ў асобную i адмысловуго працэдуру.

Факунда Несцяровіч кваліфікаваўся следствам як намеснік Расцілава Лапіцкага ў мядзельска-смаргонскім падзем'і. Пасля адыходу кіраўніка ў Смаргонь ён павінен быў кіраваць Мядзельскай арганізацыяй. Акрамя таго Факусь, навучаючыся ў Менскім палітэхнікуме, мог стварыць нелегальную структуру i ў сталіцы. Ён жа трымаў сувязь i з Смаргонскай арганізацыяй, прыязджаў у горад, забіраў частку ўлётак і, мабыць, распаўсюджваў яе ў Менску. Напэўна ж былі й іншыя сур'ёзныя абвінавачанні, напрыклад, вінтоўка з школьнага кабінета. З гэтай прычыны Факунда Несцяровіч без спасылак на "отмену смертной казни" быў засуджаны на расстрэл.

Апошнім зачыталі — гэта павінна было стаць фіналам драматычнай дзеі — прысуд Расціславу Лапіцкаму. Ён быў несумнеўным натхняльнікам i арганізатарам падземнага руху ў Мядзеле i Смаргоні, распрацоўваў планы дзеянняў, пісаў улёткі i ўдзельнічаў у ix памнажэнні i распаўсюдзе, збіраў зброю. Ён быў душой, мозгам i рухавіком арганізацыі. Дарэчы, яшчэ перад арыштам Лапіцкі папярэджваў сваіх сяброў, што ў выпадку выкрыцця арганізацыі ўсё возьме на сябе: "Вы нічога не пісалі i не друкавалі. Усё рабіў я, Лапіцкі, i гэтыя ўлёткі даваў вам я". І на судовым працэсе Расціслаў, стараючыся аблегчыць становішча сяброў, усю віну браў на сябе.

У прысудзе зачыталі цэлы набор абвінавачанняў: арганізацыя... агітацыя супраць калгасаў, камуністычнай партыі i савецкага ўраду... паклёп... прапаганда... спробы рэстаўрацыі... спадзяванні на англа-амэрыканскі імперыялізм, назапашванне зброі, падрыхтоўка тэрарыстычных актаў i г.д. i да т.п.