Міхась Чарняўскі - Як пошуг маланкі

Але сярод турэмных службоўцаў зрэдку сустракаліся i людскія асобы. Тая ж Цыбоўская ўспамінае, як трапіла ў карцэр за тое, што перамаўлялася з дапамогай конаўкі з суседняй камерай. І наглядчык-украінец цішком, каб ніхто не ўбачыў, праз "кармушку" перадаў дзяўчыне абаранкі i цукар.

Taro, хто пачынаў хоць у нечым прызнавацца, заахвочвалі, дазваляючы атрымліваць перадачы.

Расказвае старэйшая сястра Юзіка Качэргі Вераніка Мелец: «Кожныя два тыдні я вазіла яму перадачу. Я была ў арцелі i ў мяне быў пашпарт. А тату, як пойдзе ў сельсавет, не даюць даведку: "Фашыста выгадаваў такога, а яшчэ яму даведку давай". Як тату не давалі даведку, дык я сама праз тыдзень ездзіла з маткай Несцяровіча. І вазілі перадачы, але ўжо ў Маладзечна, у Галянова. Мы для перадач пяклі такія булачкі, шклянкай выцісканыя. Ён атрымае перадачу i распісваецца. І вось у ліпені з распіскай вяртаюць мне тры такія сухарыкі. Знакам таго, што праз тры дні будзе суд. А хто ж гэта мог здагадацца? І тут я іду па Мядзеле i сустракае мяне нейкі мужчына i кажа: "А вы нічога не ведаеце? Цяпер жа судзяць вашых, i вашага брата таксама"».

Часам тых, хто прыносіў перадачы, затрымлівалі — магчымы сведка з'явіўся сам! Гэтак, напрыклад, зрабілі з Юзікавым бацькам, які ўсё ж нейкім чынам трапіў у Маладзечна. Днём яго дапытвалі, а нанач адпускалі: "Придете завтра". Бацька пераначуе на лаўцы на вакзале i зноў да следчага. Так доўжылася тры дні.

Чаславу Цыбоўскаму перадачы прымалі рэдка. A Лапіцкі, як правіла, увогуле заставаўся без харчовай дапамогі. Часта бачылі ягоную заплаканую маці, якая з хатульком самотна сядзела пад сцяной турмы. Успамінае Юзаф Качэрга: «На падлозе каля стала Пахомава стаяў нейкі мех. Следчы пакорпаўся ў мяху i кажа: "Твоя, Лапицкий, мать принесла передачу. Если признаешься, вот сейчас же получишь передачу". Але ён нічога той вочнай стаўкай ад нас не дамогся».

Арыштавалі не толькі ўдзельнікаў падземнай арганізацыі. У вязніцы кідалі i жорстка дапытвалі ўсіх, хто мог мець да ix хоць нейкае дачыненне, найперш сяброў, прыяцеляў. Так, ужо ў пачатку вясны ў Кабыльніку на рынку арыштавалі Часлава Каспарэўскага, сябра Расціслава. Хлопца спачатку завезлі ў мядзельскую раённую міліцыю, а затым у Вялейскую турму.

Як успамінае маці Часлава Любоў Каспарэўская, «ужо Ісуса Хрыста больш не мучылі, як яго мучылі. Крывёю абліваўся. А часцей білі пад рэбры. I пісталетам па галаве. І колькі там быў — не далі заснуць...

Там такі куток. Мокра ўнізе. І там вялікая такая кропля. І капае, i толькі ў адно месца. Бо табе няма больш куды, да сцяны — халодная, i тут сцяна халодная. Ты мусіш стаяць, i вось табе сюды, як свідрам. А потым зноў допыт. Там не людзі былі, там былі чэрці. Чалавек не можа так рабіць, не можа так здзекавацца».

Часлаў Каспарэўскі сапраўды не быў у арганізацыі, хоць Расціслаў i прапаноўваў яму ўступіць. Ён сцярпеў усе катаванні, ні ў чым не прызнаўся. Зрэшты, яму i прызнавацца асабліва не было ў чым, хіба што ў колішніх сувязях з Арміяй Краёвай. І хлопца адпусцілі, узяўшы падпіску аб неразгалошванні таямніцы.

Некалькі іншых хлопцаў з Смаргоні арыштавалі, дапыталі i адпусцілі на волю. Гэта тыя, пра якіхлюдзі ведаюць. А хто скажа, колькі чалавек дапытвалі таемна?

Навісла пагроза i над Аляксандрам Жабінскім. Як жа — прытуліў такога небяспечнага злачынца. Давялося звяртацца праз брата Мікалая па дапамогу да самога Максіма Танка.

Ведалі, але не данеслі * Расправа над патрыётамі * Падсудныя трымаліся годна * Апошняе слова Расціслава Лапіцкага * Бальшыні — па 25 гадоў, кіраўнікам — расстрэл

Першымі намерыліся судзіць, пры гэтым не ваенным трыбуналам, a Маладзечанскім абласным судом, дзвюх смаргонскіх школьніц, якія ведалі пра існаванне падземнай арганізацыі, але не данеслі ў адпаведныя органы, не сталі "стукачамі". Гэта былі непаўналетняя вучаніца 9-га класа Часлава Ашукоўская з Смаргоні i вучаніца 10-га класа Марыя Барташэвіч з невялікай вёсачкі Кунцаўшчына пад Крэвам. Сама судовая справа гэтых дзвюх дзяўчынак, як i ўсіх мядзельска-смаргонскіх падземнікаў, захоўваецца ў архіве КГБ у Горадні. Прысуды Ваеннага трыбунала Беларускай вайсковай акругі не падлягалі абскарджанню, акрамя смяротных прысудаў. А вось пасля абласнога суда можна было апеляваць у Вярхоўны суд БССР. Таму ў Маладзечанскім рэгіянальным архіве захоўваецца адказ з Вярхоўнага суда, а з ім i копія прысуду. У ім чытаем, што судовай калегіяй Маладзечанскага абласнога суда 8 траўня 1950 года было ўстаноўлена наступнае: