П Ільінскі - Тры гады пад нямецкай акупацыяй у Беларусі

.

Дзіўнае ўзьнікае пачуцьцё пасьля прачытаньня мэмуараў П. Ільінскага. Прынята лічыць, што асаблівасьцю дакумэнтальнага твору ёсьць дэталёвы аповед пра мінулыя дні, каб зафіксаваць адценьні, драбніцы падзеяў, сьведкам якіх быў асабіста. Прачытаўшы ж гэты твор, спыняешся на думцы, што пытаньняў пра тагачасныя падзеі ня толькі не паменела, але наадварот — паболела, і карціна сталася размытай да невыразнасьці.

Мэмуары Ільінскага даволі спэцыфічныя, у іх амаль не сустракаюцца прозьвішчы дзейных асобаў (акрамя камандзіра самааховы Міхаіла Зуева ды старога сьвятара Сакольскага), назваў аб’ектаў гарадзкога краявіду (апрача Сафійскага і Мікалаеўскага сабораў ды Спаса-Эўфрасіньнеўскага манастыра). Тэкст зьмяшчае мноства геаграфічных недакладнасьцяў: адлегласьць да Расонаў удвая зьменшаная, Дзісна чамусьці завецца Луначарскам і г. д. Падобна, аўтара не займае дакладная прывязка да месца, чагу, асобаў. Полацак Ільінскага нейкі гратэскавы, дзе пануюць над усім адно гаруправа ды фэльдкамэндатура. З гэтае прычыны заканамерна паўстае пытаньне: якая ж ідэя падштурхнула аўтара да напісаньня на эміграцыі гэтага твору? Мяркую, аўтар імкнуўся паказаць актыўнасьць, уплывовасьць і значнасьць групоўкі, у склад якой уваходзіў.

Пасьля першага пытаньня ўзьнікае другое: а ці зьяўляўся Ільінскі або той, хто схаваўся за гэтым прозьвішчам, сапраўды той асобай, якой малюе сябе ў творы? Можа падацца, што пасьля ідэоляга айца Сакольскага ён найбольш важная асоба ў групе, але чамусьці ў часе фармаваньня новае гаруправы не прасоўваецца ўгару па службовай лесьвіцы. Аўтар адзначае, што займаецца ўладкаваньнем царкоўнага жыцьця, але ня мае трывалых ведаў з царкоўнай гісторыі (Эўфрасіньня ў яго ўнучка Сьвятога Уладзімера). Паводле сваіх абавязкаў мусіць кантраляваць рамонт і адкрыцьцё цэркваў, але назваў іх не падае. Сьцісла піша пра пастырскія курсы і перанясеньне мошчаў Сьвятой Эўфрасіньні, падзею для праваслаўнага верніка выключную, якую падрабязна апісваюць і беларус-незалежнік Юрка Віцьбіч, і савецкі полацкі краязнаўца Іван Дэйніс. Цягам сваіх успамінаў Ільінскі падрабязна выкладае і пра здабыцьцё падручнікаў для школаў (цікава, што расейскамоўныя падручнікі знайшліся ў Рызе), і пра набыцьцё зброі для зуеўскай самааховы, і пра ваенныя апэрацыі гендзікаўскіх старавераў, так што закрадаецца падозраньне: ці сапраўды аўтар гэтага тэксту займаў пасаду менавіта загадчыка царкоўнага аддзелу Гаруправы? Адно несумненна: сфэрай зацікаўленьняў аўтара была патаемная гульня ў калідорах акупацыйных установаў. Сваю энэргію ён скіроўваў на тое, каб забясьпечыць сваім саўдзельнікам перавагу над іншымі калябарацыянісцкімі групоўкамі, таму грамадзкія працэсы ў Полацку заставаліся па-за ягоным кругаглядам. Адсюль і розныя супярэчнасьці ў тэксьце. З аднаго боку, немцы не займаюцца горадам, а ўсім кіруе Управа, у якой заселі адны НКВДоўцы, а з другога, лічы, тыя ж НКВДоўцы засылаюць да немцаў амаральных дзяўчын-камсамолак, каб здабываць інфармацыю. Аўтару паўсюдна бачацца хітрыкі НКВД, і нават у полацкіх канцэнтрацыйных лягерох, паводле ягоных словаў, пануе чырвоны тэрор. А што ж нямецкая акупацыйная адміністрацыя? Яе, згодна з Ільінскім, можна абвінаваціць хіба ў нядбайнасьці, але ж на Нюрнбэрскім працэсе нацыстоўскіх правадыроў судзілі па іншым артыкуле.

З тэксту ўспамінаў вынікае, што групоўка фактычна кантралявала сытуацыю ў Полацку. (Падобным чынам за савецкім часам пісалі былыя партызанскія камісары, каб умацоўваць сваю партыйную кар’еру.) Павярхоўны аналіз мэмуараў Ільінскага дае падставу сумнявацца ўва ўсёмагутнасьці «праваслаўнага брацтва». Да прыкладу, групоўка кантактуе напачатку з смаленскім праваслаўным япіскапам і спрабуе наладзіць кантакты з бэрлінскім, але чамусьці не зь япіскапам Апанасам Мартасам, які з сакавіка 1942 году ачольвае полацка-віцебскую епархію. Нешта (ці нехта) тут не задавальняе сяброў групоўкі, ці яны адмыслова ігнаруюць (сабатуюць) беларускую праваслаўную аўтакефалію. Далей Ільінскі піша пра наладжаннне пры канцы 1943 году кантактаў з прадстаўнікамі РВА, але тутака ў Полацку ў 1942–1943 гадох кватаруюць і лечацца ў сваім шпіталі жаўнеры Расейскай нацыянальнай народнай арміі, на чале якіх стаяў Гіль-Радыёнаў. Аднак зь імі групоўка кантактаў не наладжвае. І тут ім нешта не да густу — мо няма даверу? Спробы навязваньня кантактаў па-за межамі рэгіёну сьведчаць хутчэй пра слабую апору ў самім горадзе або пра вонкавую каардынацыю дзейнасьці групы (тады група выглядае на адмысловых парашутыстаў-дывэрсантаў). Зьвесткі ж пра тысячныя мітынгі і сходы, наладжаныя Нацыянал-сацыялістычнай працоўнай партыяй Расеі ў разбураных вайной мястэчках Полацкае акругі ў красавіку 1944 году, калі савецкія войскі стаялі ўжо пад Расонамі, проста выклікаюць усьмешку.