П Ільінскі - Тры гады пад нямецкай акупацыяй у Беларусі

Толькі цяпер я зразумеў увесь жах нашага становішча: ужо даводзілася думаць ня проста пра небясьпеку, а хутчэй пра мізэрныя шанцы на выратаваньне. Субутэльнік мой канчаткова ап’янеў. Я пакутаваў ад пытаньня: ці памятае ён на наступны дзень тое, што кажа ці робіць, калі бывае п’яным? У пакоі зноў зьявілася ягоная жонка, спрытная, ладная, вытрыманая жанчына. Зь яе зьяўленьнем узьнікла іншае пытаньне: ці чула яна нашую п’яную размову?

Але ў тую хвіліну я спадзяваўся, што ня ўсё яшчэ страчана і ёсьць яшчэ адзін сродак, як уратавацца. Шматгадовы досьвед падсавецкага жыцьця падказваў, што ў дадзеных умовах трэба прыкінуцца дурнем і няздатным з практычнага пункту гледжаньня чалавекам. Спосаб вядомы ды выпрабаваны, стары і ў той жа час вечна новы. Хто топіцца, той за брытву хопіцца — і я прысьвяціў гэтаму рэшту вечара, маючы на ўвазе ня столькі п’янага кіраўніка банку, колькі ягоную зусім цьвярозую жонку. Калі ўся гарэлка была выпітая, мы разьвіталіся з гаспадаром, пагадзіўшыся на тым, што я заўтра раніцой прыходжу да яго на працу, каб быць залічаным у штат, а з гаспадыняй, якая пайшла мяне правесьці, — на тым, што п’яны муж яе «ўсё хлусіць»: штатнага месца ў яго для мяне няма і каб я ўвогуле забыўся пра магчымасьць працы ў банку. Апошняе можна было акрэсьліць хутчэй як нядрэнны паказьнік: містыфікацыя ўдалася, я гэтаму моцна парадаваўся.

Сур’ёзная жанчына мела рацыю. Мяне ня толькі не прынялі ў банк, але вельмі хутка высьветлілася і тое, што мяне ўвогуле нікуды ня прымуць. Але й на шыбеніцу на базарнай плошчы я таксама ня трапіў. Дзесьці, відаць, вырашылі, што сьпяшацца са мною пакуль што няма патрэбы. Лютая зіма, адсутнасьць добрага жытла, голад, вошы ды інфэкцыйныя хваробы павінны былі памалу, але дакладна выканаць ролю забойцы. Калі б не дапамога добрых людзей, а пасьля й Праваслаўнай Царквы, ніхто з нашай сям’і да вясны не дажыў бы. Насамрэч выйшла трошкі інакш: з шасьці чалавек мы страцілі (дый тое трошкі пазьней) толькі дваіх, самых старых, слабых і непадрыхтаваных да такога, зусім новага стылю жыцьця.

Арыентавацца ў жыцьці малога правінцыйнага гораду было нескладана. Хутка я сабраў усе зьвесткі, якія мяне цікавілі. У першыя дні вайны Полацак патрапіў у зону калясальнага нямецкага акружэньня — у выніку немцы, якіх бальшавікі чакалі з захаду, прыйшлі ў горад з усходу, з боку Віцебску. Гэтыя акалічнасьці зьнемагчымілі эвакуацыю, і горад з прылеглымі раёнамі быў захоплены амаль з усім сваім насельніцтвам, якое было тут і ў мірныя часы. Выконваючы загад Сталіна, у Полацку, як і ў іншых месцах, чырвоныя войскі і адмысловыя камсамольскія брыгады падпальвалі жылыя будынкі, крамы ды склады. Пад жудасны плач ды енк мясцовага насельніцтва яны хадзілі па вуліцах і кідалі бутэлькі з бэнзынам. Людзі ледзь пасьпявалі выскачыць на вуліцу, баронячы з маёмасьці толькі тое, што мелі на сабе. Ніякія пратэсты не дапамагалі: у тых, хто спрабаваў супраціўляцца або тушыць пажар, стралялі.

Жах гэтай першай і для шматлікіх людзей, магчыма, самай галоўнай бяды Другой сусьветнай вайны, якая надарылася яшчэ да таго, як немцы занялі горад, не паддаецца ніякаму апісаньню. Горад быў амаль цалкам драўляны; ён згарэў на тры чвэрці, тысячы людзей засталіся бяз даху над галавой, без маёмасьці і безь якіх-кольвек сродкаў на існаваньне. Значная частка гарадзкога насельніцтва разышлася па бліжэйшых вёсках. Немцы ўваходзілі ў горад руінаў: на многіх вуліцах не засталося ніводнага жылога будынку. Немцы спрабавалі разам з насельніцтвам тушыць пажар, але было ўжо запозна. Велізарныя вайскова-прадуктовыя склады з хлебам, мясам і маслам, якія былі загадзя створаныя Сталіным каля Полацку на выпадак наступальнай вайны, гарэлі цягам некалькіх месяцаў ужо пры немцах; да іх немагчыма было падступіцца.

Насельніцтва, у тым ліку й габрэі, якія памяталі нямецкую акупацыю яшчэ часоў Першай сусьветнай вайны, не баяліся немцаў і нават віталі іх прыход. Нянавісьць да савецкай улады перасіліла ў савецкіх грамадзянах усе іншыя пачуцьці ды думкі.

У цэнтры эканамічнай зацікаўленасьці народу была зямля і вольны гандаль; зямля, безумоўна, найперш. Калі мясцовыя сяляне, мабілізаваныя бальшавікамі перад самым прыходам немцаў, праходзілі ўжо ў якасьці ваеннапалонных па вуліцах гораду ды сустракалі вачыма знаёмых ды сваякоў, яны, зусім забыўшыся пра свой уласны цяжкі стан, на ўвесь голас крычалі: «Што вы тут стаіцё бяз справы? Хутчэй бяжыце дамоў, дзяліце зямлю! А мы пакуль што будзем разам зь немцамі дабіваць Сталіна!»