Дубавец Сяргей - Практыкаванні

У гарэлцы чужой i дурманнай

Імя нашага не палашчы.

Пі, калі цябе піці прымусілі,

Калі волі не маеш чамусь.

Не кранай толькі п'янымі вуснамі,

П'яным клічам не кліч Беларусь.

Не гарэлкай, не таннай слязою,

Пад ударамі ўпаўшы плашмя,

Шмат хто з нас захлынуўся крывею

За яе дарагое імя.

Чаго тут больш: прагматычнага разліку ці шчырага абурэння i мацярынскае горычы?..

Паэзія для Геніюш ніколі, мусіць, не ўяўляла з сябе фармальнага інтарэсу, як гульня ці як прафесія. Ей пісалася. I разнастайнасць формаў у яе, хутчэй за ўсе, стыхійная, спантанная. Лірычны вобраз жанчыны-патрыёткі — ва ўсіх вершах. Нехта скажа: як проста! Так, проста. Сфальшаваць проста. Паспрабуйце, скажыце пра сябе, як пра дачку свае Бацькаўшчыны, свае зямлі так, каб вам паверылі не толькі літаратурныя крытыкі. Хоць бы вось так:

Блукаю сення па родным краі

Збалелым ценем,

Хачу быць кропляй, што перапаўняе

Чару цярпення.

Хачу быць словам, што выпраўляе

На шлях сапраўдны,

Сілай, што перамагае

Ў баі за праўду.

Пад тваім небам, чыстым i сінім,

Быць канапелькай,

Быць тваім светлым святым успамінам,

Мая зямелька.

Зразумела, чаму некаторыя беларусы атаясамліваюць вобраз Беларусі i вобраз Ларысы Геніюш. Для астатніх жа русіфікацыя выкрасліла з думак, адчуванняў i лексікону гэтую тоеснасць: Радзіма — маці, маці — родная мова...

Толькі зусім нядаўна пачала друкавацца Пфляўмбаўм, толькі выбарачна друкуецца Геніюш, зусім да апошняга часу не друкавалася ў БССР Наталля Арсеннева. Тры паэткі аднаго пакалення. Тры розныя паэзіі. Усе тры прайшлі сталінскія лагеры i ссылку. Пфляўмбаўм цяпер жыве ў Менску, Геніюш — некалькі гадоў таму яе не стала — жыла ў Зэльве Гзрадзенскай вобласці, Арсеннева жыве ў ЗША.

Па-мойму, гэтых звестак дастаткова, каб зразумець, што кожная з гэтых паэтак — па-свойму эмігрантка. Ці не там, у эміграцыі ўнутранай i вонкавай, нам, беларусам, трэба шукаць сляды сваіх жанчын i нацыянальнае паэзіі? /Заўважце, эміграцыя для беларускае паэзіі — устойлівая тэма, ад Багдановіча да Дранько-Майсюка./ Дзякуй Богу i гэтым тром жанчынам, што яны былі i йсць. Але ж дагэтуль мясцовыя ідэолагі складаюць пра Арсенневу брудныя памфлеты. Маўляў, за вайной не пайшла ў партызаны, а жыла сабе пры акупацыйных уладах, ды яшчэ вершы пісала. Радасныя, маўляў, былі вершы...

Сцюдзёныя хмары паўзуць у руіны,

Настыглую цэглу лілёвяць i сіпяць...

I ходзіць па месце змярканне у зрэб'і,

Ссінелымі пальцамі сэрцы цярэбіць.

Не ўцяміш,— ці змрок нам туманіць галовы,

Ці пыл успамінаў, ці водгулле словаў

Пачутых калісьці,— i даўна й нядаўна,

А можа, й ніколі нікім не складаных?

А тут — перад намі йшчэ студзень i люты,

Тут — вогкага ветру прастуджаны хлюпат,

I неба — прадонны ў нязнанае вылам,

I тое, што сэрца — чамусьці астыла...

Паэт i ўлады, лірык i вайна, восеньскі краявід з павешанымі, тонкае душэўнае перажыванне i грубая фізічная пакута — ці можа i як можа гэта суадносіцца? Якое месца лірыка там, дзе пануе дзікунства, дзе кроў i гвалт? — вось пытанкі, якія хвалявалі Арсенневу ў часе вайны, якія ні да яе, ні пасля яе нікім у беларускай паэзіі не закранутыя. Галоўныя пытанні сусветнае літаратуры — пытанні жыцця i смерці.

У вогуле пра вайну напісана шмат вершаў i паэм. Але ўсе яны — з пазіцыі ад пачатку правільнага чалавека, «узброенага» адназкачнымі ідэалагічнымі ацэнкамі. У Арсенневай жа — з пазіцыі проста чалавека, чалавека, які вагаецца, жаичыны.

Але кайбольш вядомая /у вузкіх, зразумела, колах/ Арсеннева як паэт-мастак, акварэліст:

Свежым снегам асыпаў снежань

вайстраверхія дахі вежаў,

камяніцы, каменне брукаў,

бровы жвавых наўздзіў людзей.

Пад аснежаны сэрца стукат

выплятаю я сетку сцежак

на бязмежным абсягу снежным,

дзе ружовы разліўся дзень...

Пачынаючы размову пра паэзію, пра жанчыну, я думаў зусім не пра «томную» «прекрасную даму», не пра стимуляцыю жаночых капрызаў i істэрыі, не пра плюгкую «свабоду любві». Я думаю пра жанчыну-патрыётку, такую, як Геніюш, жанчыну-мастачку, такую, як Арсеннева, пра жанчыну, якой цяжка /і не трэба/ падабраць нейкае ўмоўнае вызначэнне,— Пфляўмбаўм. Усе яны незалежныя, вольныя жанчыны, якія не робяць для сябе крэда з вядомае жаночае слабасці. Не нявольніцы, але i не рэвалюцыянеркі ў жаночым пытанні. Свабода для ix не мэта, але прырода, яна ў крыві, а не ў роўнасці з мужчинам. Пасвойму яна бясконца вышэй за мужчынскую природу.