Ніл Гілевіч - Талісман

Зразумела, што мы глядзім наперад і верым у скоры надыход часу, калі Божы храм і народ на Беларусі будуць гаварыць не рознымі мовамі, а адною — моваю гэтай зямлі, калі адраджэнне веры Хрыстовай у душах чалавечых у поўнай меры будзе супадаць з адраджэннем беларускай нацыянальнай і дзяржаўнай самастойнасці, беларускаймовы і культуры.

На гэтай аптымістычнай ноце я і хацеў бы закончыць сваё кароткае прывітанне. Ад імя Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь і ад сябе асабіста сардэчна віншую з тысячагадовым юбілеем праваслаўнай царквы на Беларусі і зычу плённай працы акадэмічнай навуковай канферэнцыі.

Тыднёвік "ЛіМ" за 30 кастрычніка 1992 года

Якуб Колас — з'ява ў духоўным жыцці беларускага народа незвычайная, непаўторная і, я сказаў бы, неабсяжная. З'ява, якую не ахапіць і самым шырокім паглядям, ва ўсе глыбіні якой не пранікнуць і самым праніклівым узіраннем. Для кожнага наступнага пакалення чытачоў ён будзе адкрывацца па-новаму — і шырэй, і глыбей, — па меры таго, як будзе шырыцца і паглыбляцца нацыянальна-гістарычная самасвядомасць беларускага народа, ці іначай кажучы — па меры таго, як Беларусь будзе станавіцца Беларуссю.

Якуб Колас — не проста вялікі мастак слова, а вялікі мастак-мысліцель, для якога і стварэнне малюнкаў-вобразаў, і лепка характараў, і канструяванне сюжэтаў мелі сэнс толькі таму, што ўсё гэта было падпарадкавана спасціжэнню і раскрыццю духоўнага свету чалавека, сацыяльных і маральна-псіхалагічных заканамернасцяў развіцця грамадства, высвятленню, так бы мовіць, “таямнічых” ходаў гісторыі наогул і гісторыі свайго народа ў прыватнасці.

Якуб Колас — не проста выдатны, высокааўтарытэтны ў вачах чытачоў пісьменнік, а пісьменнік-Педагог (з вялікай літары), пісьменнік-Настаўнік нацыі. Гэтанадзвычайнаяроля была яму забяспечана не толькі яго магутным талентам, але і тым, што ён быў дасканалым знаўцам народнага жыцця і побыту, асаблівасцяў светаўспрымання і псіхалогіі беларусаў, а таксама яшчэ і тым, што яму вельмі хацелася паспрыяць, дапамагчы свайму заняволенаму, няшчаснаму народу выйсці на шырокі прастор гістарычнай жыццядзейнасці. Не адмаўляючы і рэвалюцыйных сродкаў абнаўлення рэчаіснасці, жаданага вырашэння лёсу Бацькаўшчыны, ён хацеў бы, аднак, дасягнуць гэтага перш за ўсё спосабамі цывілізаванай культурна-асветніцкай працы — ён належыў да плеяды асветнікаў-гуманістаў, якіх эпоха гвалтоўных рэвалюцыйных ломак таксама ламала і нявечыла, асуджала на страшэнныя маральныя пакуты.

У беларускай літаратуры Якуб Колас — постаць, якая ніколі ў сваей эпічнай велічы нікому не ўступіць першынства, якімі б геніяльнымі ні былі эпікі, што прыходзілі і будуць прыходзіць пасля. Так распарадзілася сама гісторыя, у якой ён заняў сваё асобае месца. Тое, што зрабіў у нашай літаратуры Якуб Кол ас, — застаецца недасягальным назаўсёды. I рэч не ў тым, што яго наступнікі і паслядоўнікі менш таленавітыя. Рэч у тым, што ён быў першы, хто ахапіў душой увесь неабдымны свет беларуса, хто пранік у гэты свет на ўсю глыбіню, у ва ўсе яго куткі і закутачкі.

Як і Янка Купала і Максім Багдановіч, Якуб Колас прыйшоў у жыццё, каб сказаць: "Вось мы — беларускі народ! Вось у чым наша веліч і несмяротнасць. Вось наш нацыянальны геній, без якогаты, вялікі свет, быў бы нашмат бяднейшы. А таму, расступіцеся, пасуньцеся трохі, мілыя суседзі, мы зоймем сваё пад гэтым небам месца. Сваё месца ў бясконцай гісторыі чалавецтва. Мы маем на гэта месца права". Усё гэта ў творчасці Якуба Коласа сцверджана, паказана і даказана бліскуча: хто мы, і што мы і за што нас трэба паважаць у свеце.

Прыйшоў час прачытаць Якуба Коласа нанова. Зрэшты, кожная эпоха сваіх вялікіх мастакоў слова прачытвае нанова і па-новаму. Коласа, нягледзячы на безліч даследчыцкіх прац, яму прысвечаных, яшчэ не прачыталі па-сапраўднаму не толькі літаратуразнаўцы, але і філосафьі, і эканамісты, і палітыкі. Зразумела, гэта і нялёгка зрабіць, бо перад намі глыба, у якой — мудрасць і духоўны вопыт цэлага народа. Сённяшняе прачытанне Якуба Коласа дасць магчымасць у многім па-іншаму глянуць на жыццё. на лёс, на гісторыю беларусаў, лепш і глыбей зразумець іх душу, характар, светапогляд, адчуць і ўбачыць найвялікшы цуд, створаны геніем народа — яго мову.

Коласа трэба перачытваць усяго цалкам — усю творчасць ад пачатку да канца. Але ў першую чаргу — трэба перачытаць яго вялікі эпас: звод паэм «Новая зямля» — рэч, унікальную ў сусветнай літаратуры, паэму "Сымон-музыка", яго мудрыя "Казкі жыцця", яго палескія аповесці.