Ніл Гілевіч - Талісман

Публіцыстыку Купалы перыяду грамадзянскай вайны патрэбна сёння выдаць за кошт дзяржавы мільённым тыражом і раздаць бясплатна кожнаму жыхару Беларусі, пачынаючы з вучняў старэйшых класаў, каб у кожнай хаце гэта кніга была настольнай, а ў першую чаргу — падарыць яе кожнаму народнаму дэпутату ўсіх узроўняў. Гэта трэба зрабіць — калі мы ўсур'ёз хочам абудзіць у народзе нацыянальную самасвядомасць і здзейсніць тое, што абвясцілі на цэлы свет і за што цэлы свет пачынае нас паважаць.

Канцэпцыя дзяржаўнасці Беларусі, распрацаваная Купалам-публіцыстам, зрабіла б гонар прызнаным тэарэтыкам дзяржаўнага права, заканатворцам, палітыкам... Гэта — узор дзяржаўнай мудрасці, да якое так доўга не хацелі нашыя дзяржаўнікі прыслухацца, ды яшчэ і сёння прыслухоўваюцца далёка не ўсе. I як паэт, і як публіцыст, Купала не ідэалізаваў гістарычную даўніну Беларусі, у яго быў зусім цвярозы, рэалістычны пагляд на мінулае, але ён бачыў у ім тое, чаго не хацелі і да сёння не хочуць бачыць многія "беларускія сыны". I дочкі таксама. Ён бачыў тое, што было ду хоўнай веліччу народа, яго трагічнай і гераічнай гісторыяй, яго славай, ён разумеў, што гэта жыццёва неабходна для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, для жыўлення іх нацыянальнай годнасці, бо без гэтага проста не зможа паўстаць і разгарнуцца грамадска-палітычны, нацыянальна-вызваленчы рух, а ў выніку — не паўстане свабодная, незалежная Беларусь.

Сёння можна ганарыць з пэўнасцю: тая акалічнасць, што больш як на паўстагоддзя ад беларускага народа была наглуха схавана п'еса "Тутэйшыя", дзесяткі выдатных вершаў і дзесяткі бліскучых публіцыстычных артыкулаў Янкі Купалы, — значна затармазіла развіццё нацыянальнаіі ідэі ў народзе, нацыянальнай самасвядомасці; гэта было адно з гнюсных злачынстваў, утвораных бальшавіцкай дыктатурай у дачыненні да Беларусі. Хаваць ад народа слова яго вялікага песняра і прарока, яго апостала, яго духоўнага настаўніка — гэта такая нялюдскасць, такая амаральнасць і цынізм, перад якімі нармалыіы здаровы чалавечы розум пачуваецца проста бездапаможным.

Можа быць, ніколі не было ў нас, ва ўсіх нас, такой пільнай патрэбы ў чытанні твораў Купалы, як сёння. На сённяшнім этапе гістарычнага развіцця Беларусі ніводзін яе сучасны паэт не скажа народу столькі неабходнай праўды, колькі скажа Купала. I справа тут, вядома ж, не толькі ў несувымернасці прыроднага дару, таленту, але і ў той глыбіні бачання, разумення і асэнсавання гістарычнага лёсу беларускага народа, у якой Купалу і дагэтуль ніхто не пераўзышоў, і ў той ступені самаахвярнага служэння ідэі, якая ўласціва толькі самым вялікім падзвіжнікам, героям і апосталам нацыі.

Я не схільны перабольшваць ролю паэзіі, мастацкага слова ў жыцці грамадства, у лёсе народа, і ўсё ж, і ўсё ж: калі б гэтае слова — патрыятычнае, чалавечнае, роднае-блізкае кожны дзень гучала, слухалася і чыталася паўсюду і скрозь — напэўна зусім іншае было б сёння становішча ў нас ва ўсіх адносінах, — і ў эканоміцы, і ў экалогіі, і ў культуры, таму што быў бы іншы народ, быў бы народ нацыянальна свядомы і маральна выхаваны, ён не дазволіў бы распараджацца сваім лёсам і лёсам сваёй зямлі Іванам, што не помняць радні, бяздушна-цынічным архараўцам, што плюндраць нашы святыні, магілы бацькоў і дзядоў нашых.

У гісторыі сусветнай літаратуры было нямала вялікіх трагедый, трагічных творчых лёсаў, трагічных асоб, невядома за што асуджаных Богам на самыя страшныя пакуты зямныя. Але болып трагічнай постаці, чым Янка Купала, бадай і су светная літаратура не знае. Такіх душэўных пакут, якія зведаў-перажыў ён, нікому з роўных яму пабрацімаў на долю не выпала. Таму што яго трагедыяй, яго вечным, ніколі не заціхаючым болем была трагедыя яго народа, трагедыя Беларусі, яго выклятай Богам Бацькаўшчыны. А гэта непараўнана страшней, чым трагедыя некаторых яго вялікіх сучаснікаў, скажам, Сяргея Ясеніна або геніяльнага балгарскага лірыка Пеё Яварава. Затраўленыя, панявечаныя, даведзеныя да чорнай роспачы, яны не змаглі жыць далей у гэтым подлым свеце і пакінулі яго. Але і ў самы апошні міг развітання з жыццём яны ведалі: застаецца Расія, яе народ і яе мова, — застаецца Балгарыя, яе народ і яе мова, — і застаецца на векі вечныя. У Купалы праз дзесятак гадоў пасля Кастрычніка гэтакай пэўнасці не стала. Змрочная ноч насунулася на душу паэта. Да Кастрычніка і ў першыя гады пасля яго — паэт верыў, чакаў, спадзяваўся і таму — будзіў, клікаў, натхняў, пераконваў, — адным словам жыў і змагаўся. У канцы 20-х здарылася непапраўнае: абрынулася тая бяда, што горш смерці. Для такіх людзей, для такіх паэтаў, як Купала. Яму — прароку-яснавідцу, трыбуну і сцяганосцу нацыянальнага адраджэння, — з усёй забойчай відочнасцю сталабачна, што гісторыя і на гэты раз подл а і бязл ітасна жорстка наглумілася і з яго самых запаветных мар, і са святая святых яго народа. Яму стала да пранізліва-ледзяной яснасці зразумела, што ажыццяўленне яго найдарагіх і найсветлых ідэалаў прынамсі на цэлыя дзесяцігоддзі аддаляецца, ва ўсякім разе, ён ужо сваім словам не дапамож а народу, — яму не дадуць патрэбнае слова сказаць. Ні яму, і нікому іншаму з тых, што ішлі побач і жылі адною з ім верай.