Ніл Гілевіч - Талісман

Пра пераклічку тых далёкіх, купалаўскіх дзён і нашых сённяшніх і хочацца перш за ўсё гаварыць.

У векапомным для Беларусі 1918-м — годзе абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі, і затым у 1919-м — годзе абвяшчэння БССР, — Янка Купала, няйначай набыўшы другое дыханне, зноў загаварыў мовай паэзіі са сваім народам. Кажу: зноў — таму, што перад гэтым былі два гады амаль поўнага маўчання. Загаварыў знаёмым з нашаніўскіх часоў голасам, у якім сіла-моц паэзіі вымяралася, з аднаго боку, перуновай сілай гневу і неадольнай прагай свабоды, а з другога — я сказаў бы, неразлічанай на магчымасці чалавечага сэрца глыбінёй болю і горычы, глыбінёй пачуцця ў вышэйшай ступені трагічнага.

I побач з гэтай горыччу, гэтай роспачнай безвыходнасцю — палымянай выбуховасці заклікі:

У гэты ж лёсавызначальны для беларускага народа час — у 1919-1920 гадах — Купала як ніколі раней актыўна выступае ў ролі публіцыста. ІІра што яго палымяныя, смелыя, бліскучыя па етылю, па складу і ладу артыкулы? Калі сказаць адным словам — пра незалежнасць. Пра дзяржаўную самастойнасць Беларусі. ІІра тое, аб чым праз 70 з гакам гадоў гаворым сёння мы — і гаворым так, як бы за гэты час нічога ў нас не змянілася, — той самы боль, той самы пратэст, тыя самыя клопаты і нават тая самая лексіка. Гісторыя няйначай вяртаецца на кругі свае. Дазвольце пацвердзіць хаця б некалькімі цытатамі. З Купалы, вядома.

"Калі гаварыць аб незалежнасці якой-небудзь новай дзяржавы,..., то гэта, здаецца, так і трэба, так і павінна быць. А вось загаварыце вы аб беларускай незалежнасці... На ўсякую іншую незалежнасць — кожны з вамі згодзіцца, абы толькі не на беларускую".

I далей: "..Толькі адна поўная дзяржаўная незалежнасць можа даць і праўдзівую свабоду, і багатае існаванне, і добрую славу нашаму народу".

Або: " Вы аплявалі людзей і народы і кінулі сваіх нядаўніх рабоў у анархію, каб далей у мутнай вадзе рыбу лавіць.

Дайце волю народам самім будаваць сваю долю. А тады гэтыя народы скажуць сваё шчырае слова аб вашай культурнасці — ці то заходняй, ці то ўсходняй".

Або: "Сягоння кожны, каму не атуманіла расійская і польская рэакцыя мазгоў, адчуе і зразумее, які шырокі размах прыняла наша справа над адбудаваннем сваёй незалежнай Бацькаўшчыны!''

Бацькаўшчына, і зноў Бацькаўшчына, і яшчэ раз Бацькаўшчына! I аднак жа: самы нацыянальны па характару, па духу, па мове паэт у беларускай літаратуры — Купала ў той жа час і самы агульначалавечы, інтэрнацыянальны ва ўсім, што выйшла з-пад яго пяра: ні ценю нацыяналістычнай абмежаванасці, зашоранасці. Міжволі — яшчэ і яшчэ раз — думаеш: і ў гэтым сэнсе ён плоць ад плоці і косць ад косці свайгонарода. Ігэтачысціня, чалавечнасцьівысакароднасць — найпраўдзівы адбітак чысціні, чалавечнасці і высакароднасці беларускага народа, — народа, які за стагоддзі пакут, несправядлівасці і крыўды не азлобіўся, не прынізіўся да таго, каб паддацца настроям расісцкім і шавіністычным. Купала найвыразным чынам адрозніваў, дзе праўда народа-суседа, простых працоўных людзей, гатовых і жадаючых жыць па-суседску дружалюбна з беларусамі, а дзе няпраўда і дэмагогія палітыканаў, сацыяльных экстрэмістаў і нацыяналістычных маньякаў. Купала верыў у добрую волю народаў, людзей працы. “Народы, — пісаў ён у студзені 1920-га — патрапяць найсці супольную мову, каб па-суседску дагаварыцца паміж сабой ды наладзіць і свае граніцы, і свае дзяржаўныя правы на незалежнасць. Віхор праміне, і прыйдзе ясная жыватворная пагода для ўсіх”. Сёння, калі ўсім нам так неспакойна, так трывожна на душы — хочацца паўтарыць яшчэ раз гэтыя словы паэта: “...і прыйдзе ясная жыватворная пагода для ўсіх”. I на адзін сказ прадоўжыць цытату: “Абы толькі рэакцыя ўрадавая не змянілася на рэакцыю грамадзянства. Гэтага трэба як найболей баяцца...'' Вось глыбіня мудрасці паэта — мудрасці і дзяржаўна-палітычнай, і маральна-філасофскай, і проста чалавечай. Каб толькі рэакцыйнасць урадавая не стала рэакцыйнасцю грамадства... Бо страшна і жахліва, калі траціць розум менавіта грамадства, — тады пачынае ліцца вялікая кроў...